Jak funkcjonowała policja polityczna warszawskiego urzędu ds. bezpieczeństwa publicznego

Przyjęcie dekretu o utworzeniu Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego otwierało okres zmian i niepewności dla pracowników policji politycznej. Wiedzę o zmianach przekazywano w dół hierarchii, na temat reorganizacji naradzano się m.in. podczas odprawy aktywu kierowniczego urzędu 21 grudnia 1954 r. Z przebiegiem spotkania zapoznano następnie kierownictwo KdsBP – pisze Tadeusz RUZIKOWSKI

.W stosownym sprawozdaniu podkreślano, iż podobne zebrania zorganizowano „we wszystkich jednostkach operacyjnych tut[ejszego] Urzędu”. Nad ich przebiegiem i wynikami czuwało kierownictwo urzędu. Sam proces przeorganizowania urzędu i związanej z nim częściowej redukcji kadrowej właściwie od początku wywoływał wśród funkcjonariuszy przejawy demobilizacji i niepewności. Spodziewano się redukcji i jej negatywnych skutków dla pracowników, co wpływało paraliżująco na bieżące działania funkcjonariuszy i w ówczesnej ocenie ich przełożonych przyczyniało się do zastoju w pracy.

Zgodnie z decyzją polityczną zmiany jednak nieuchronnie postępowały. Nowy schemat organizacyjny formalnie wprowadzono 1 kwietnia 1955 r. Do tego momentu czas od uchwalenia dekretu znoszącego MBP nazywano „okresem przejściowym”. Reorganizacja była tak gorącym zagadnieniem, że – jak oceniano podczas jednego z zebrań partyjnych – „więcej się mówi o reorganizacji niż o XX Zjeździe KPZR” (obradował on między 14 a 26 lutego 1956 r.).

Struktura policji politycznej w ramach Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego przy Radzie Ministrów dzieliła się na departamenty, wydziały oraz inne ogniwa. Do najważniejszych należały: Departament I (wywiad), Departament II (kontrwywiad), Departament III (zwalczanie wrogiej działalności), Departament IV (gospodarka), Departament VI (Kościoły i związki wyznaniowe), Departament VII (śledczy), Departament IX (technika operacyjna), Departament X (ewidencja operacyjna). Większość z nich miała swoje odpowiedniki w postaci wydziałów na poziomie wojewódzkich urzędów do spraw bezpieczeństwa publicznego i niższych szczebli. Podobny schemat funkcjonował również w Urzędzie do spraw Bezpieczeństwa Publicznego miasta stołecznego Warszawy, którego aktywność koncentrowała się na terenie stolicy.

Analogicznie do modelu przyjętego w centrali urząd warszawski podzielono na piony operacyjne oraz pomocnicze zgrupowane w wydziałach i pomniejszych jednostkach organizacyjnych. Stosując konkretny podział, starano się – nie do końca precyzyjnie, jak miało się okazać – skupiać poszczególne zainteresowania bezpieki w kolejnych wydziałach: Wydział II obejmował problematykę kontrwywiadowczą, III – działalność antyustrojową, IV – rozpoznawał zagrożenia w sferze gospodarczej, V – przeciwdziałał antysystemowej aktywności organizacji w organizacjach politycznych, VI – zajmował się sprawami Kościołów i związków wyznaniowych, VII – obejmował działania śledcze.

Nie przewidziano w nim natomiast odpowiednika Departamentu VIII w centrali – ochrony rządu. Wydział IX zajmował się techniką operacyjną, a X obsługiwał archiwum warszawskiej policji politycznej. Wydział „B” zajmował się obserwacją operacyjną, a „W” – perlustracją korespondencji. Na czele wydziałów stali naczelnicy.

Część działań reformatorskich czy raczej w tym wypadku likwidacyjnych – w warszawskim UdsBP przejawiała się w rozwiązaniu do końca marca 1955 r. działających od 1949 r. i owianych złą sławą oraz oskarżanych o nadużycia Referatów Ochrony podległych Wydziałowi IV UdsBP m.st. Warszawy (gospodarczemu). Przypominały one miniaturowe urzędy bezpieczeństwa zatrudniające po kilku pracowników z kierownikiem na czele, którzy tworzyli własne siatki agenturalne w zakładach. Jak się jednak szybko okazało, nie rezygnowano bynajmniej z lokalnej kontroli nad obszarami Warszawy newralgicznymi dla budowy socjalizmu – starano się ją bowiem utrzymać przez utworzenie delegatur po części z istniejących placówek podporządkowanych Wydziałowi IV (gospodarczemu) UdsBP m.st. Warszawy. Obejmowały one kluczowe z punktu widzenia ówczesnej policji politycznej punkty na mapie stolicy.

W okresie przejściowym zamiast wcześniejszych pięciu (Zachód, Południe i Północ, Śródmieście i Praga), a następnie tylko dwóch placówek (Wawer, Włochy) funkcjonowały co najmniej cztery delegatury. Ich nazwy pochodziły od części Warszawy, które objęto zainteresowaniem: Wawer, Włochy (Ochota), Wilanów i Praga-Północ (Żerań). Najpóźniej, bo w maju 1955 r., utworzono delegaturę w Wilanowie, która jednak formalnie znalazła się w podziale etatowym zaakceptowanym już w marcu 1955 r. Na czele delegatury stał kierownik i etatowo, czyli nominalnie, zatrudniała ona na ogół jedynie kilku funkcjonariuszy (sporadycznie i czasowo nawet pojedynczych).

Pracę delegatur zorganizowano na zasadzie terytorialnej, co wynikało z zapisów instrukcji 0121/5555. Zgodnie z nią funkcjonariusze delegatur byli zobowiązani zajmować się na podległym terenie wszystkimi zagadnieniami interesującymi w tamtym czasie aparat bezpieczeństwa. Stwierdzano w niej bowiem, że „funkcjonariusze na terenie określonej gromady, kilku gromad lub miasta powiatowego organizują całokształt pracy agent[uralno-]operac[yjnej] nad wszystkimi zagadnieniami, którymi zajmują się organa Bezp[ieczeństwa] P[ublicznego], i jest odpowiedzialny (sic!) za stan bezpieczeństwa na przydzielonym terenie”56. To zaś wskazuje na zasadnicze zadanie stawiane przed delegaturą – dążenie do jak najszerszego rozpoznania terenu pod kątem zagrożeń dla ustroju społeczno-gospodarczego PRL.

Od zasady obowiązującego w delegaturach terytorialnego zainteresowania zagadnieniami bywały jednak wyjątki. Do nich zaliczyć należy znajdujące się na terenie Delegatury Ochota Państwowe Gospodarstwo Rolne Rakowiec, które jednak w zakresie operacyjnym podlegało Wojewódzkiemu Urzędowi do spraw Bezpieczeństwa Publicznego. Szczegółowe zadania delegatur zależały od specyfiki zagrożeń na ich terenie. Pomiędzy zatrudnionych w delegaturach funkcjonariuszy obowiązki dzielono na zasadzie problemowej, np. w jednostce urzędu na Ochocie trzech funkcjonariuszy zajmowało się problematyką przemysłowych zakładów pracy, a jeden zagadnieniami środowisk kościelnych i chłopskich. W delegaturach prowadzono kwartalne planowanie pracy.

Teren zainteresowania Delegatury Wawer obejmował dzielnicę o tej nazwie (od wschodu graniczącą z powiatem Otwock, od zachodu – z dzielnicą Praga-Południe, a od północy – z powiatem Wołomin). Na terenie delegatury znajdowały się także komisariaty MO (XXIII, XXIV i XXV). Na obszarze Wawra były co najmniej dwa zakłady przemysłowe, które pozostawały w zainteresowaniu urzędu – „A-10” (produkcja aparatury wysokich napięć) oraz zakłady doświadczalne w Aninie wytwarzające sprzęt na potrzeby wojska (CZPMiO).

Lokalny aparat bezpieczeństwa interesowały też Kościoły, zakony oraz inne związki wyznaniowe z tego terenu. Delegatura planowała także śledzenie kontaktów miejscowej ludności z przedstawicielami ambasad państw zachodnich zamieszkałych na terenie dzielnicy. Do jej zadań zaliczano rozpoznanie sytuacji i przeciwdziałanie szkodliwej z punktu widzenia władz aktywności w środowiskach kluczowych zakładów przemysłowych, duchowieństwa diecezjalnego i zakonnego, innych związków wyznaniowych, przebywających na terenie dzielnicy obcokrajowców.

Wskazywano również na konieczność sprawdzania terenu pod kątem osób wywodzących się ze środowisk z zasady poddawanych inwigilacji (określonych w instrukcji 03/55) czy choćby tzw. badylarzy.

Wedle zatwierdzonego we wrześniu 1955 r. obszaru zainteresowania Delegatura Ochota obejmowała całość terenu Włoch, dzielnicę Ochota oraz ówczesną osadę Okęcie. Na tym obszarze znalazły się trzy komisariaty MO (XI, XI i XIII), komisariat dzielnicowy MO Warszawa-Ochota, Dzielnicowa Rada Narodowa Warszawa-Ochota oraz co najmniej osiem zakładów pracy.

Do zasadniczych celów delegatury zaliczono przeciwdziałanie wrogiej działalności w zakładach znajdujących się na jej terenie, a także podobnej aktywności na gruncie wiejskim oraz wokół miejscowych jednostek wojskowych. Teren i zainteresowania operacyjne ekspozytury ochockiej obejmowały też mieszkające tam prywatne osoby zajmujące się dostawami warzyw i owoców (zwane w ówczesnej nowomowie badylarzami). Starano się również inwigilować znajdujące się na terenie delegatury kościoły oraz kaplicę, a także grupę świadków Jehowy.

Jak pokazuje dokumentacja UdsBP m.st. Warszawy, w nazewnictwie Delegatury Praga-Północ (Żerań) brakowało konsekwencji, określano ją bowiem także nazwami „Delegatura ds. Bezpieczeństwa Publicznego Warszawa-Żerań” (1955) oraz „Delegatura nr 24 – Żerań”(1956). W marcu 1955 r. placówka ta była jeszcze w fazie organizacji. Siedziba Delegatury Praga-Północ (Żerań) mieściła się najpierw w pomieszczeniach żerańskiej elektrociepłowni, a następnie od marca 1956 r. przeniesiono ją do Komendy Dzielnicowej MO przy ul. Stalingradzkiej (obecnie Jagiellońska). Jak wynika z zachowanych dokumentów, Delegatura Praga-Północ (Żerań) administracyjnie podlegała bezpośrednio kierownictwu warszawskiego urzędu. Spośród struktur urzędu tego poziomu mogła ona zatrudniać największą liczbę funkcjonariuszy – według etatów – dziesięciu. Jej zainteresowania obejmowały obszar dzielnicy o tej samej nazwie, ogniskując się m.in. na miejscowych dużych zakładach pracy.

.Wskazywano, że zadaniem delegatury jest „operacyjna ochrona przed wrogą działalnością obiektów oraz terenu wchodzącego w granicę dzielnicy Pragi-Północ”. Wśród grup interesujących miejscowych funkcjonariuszy znalazły się osoby z nieodpowiednią z punktu widzenia władz przeszłością (np. byli członkowie Zrzeszenia WiN, przedwojenni urzędnicy). W dokumentacji sprawozdawczej do zasadniczych kategorii zagrożeń dla ówczesnego ładu społecznego zaliczano dywersję, szpiegostwo oraz sabotaż.

Tadeusz Ruzikowski

Fragment książki: Między urzędem a służbą. Urząd do spraw Bezpieczeństwa Publicznego m.st. Warszawy 1954–1956, wyd. IPN, 2025 [LINK].