Genialna Polka.

We Francji uosobienie kobiety-naukowca

Maria Curie-Skłodowska jest najbardziej znaną kobietą naukowcem na świecie[1]. Od 1995 roku spoczywa w paryskim Panteonie wielkich Francuzów. Jej postać jest we Francji uosobieniem kobiety naukowca – pisze Natalie PIGEARD-MICAULT

.Urodziła się 150 lat temu, 7 listopada 1867 roku w Warszawie, w części Polski okupowanej przez Cesarstwo Rosyjskie. Jest ostatnią z pięciorga dzieci Władysława Skłodowskiego (1832-1902), nauczyciela fizyki i matematyki oraz Bronisławy Boguskiej (1835-1878), nauczycielki i dyrektorki jednej z najlepszych pensji dla młodych dziewcząt. Maria dorastała więc w otoczeniu, w którym nauka była na pierwszym miejscu.

Pod koniec 1891 roku Maria Skłodowska przyjeżdża do Paryża i zapisuje się na Wydział Nauk Ścisłych. Podobnie jak robią wszystkie młode dziewczyny z Europy Wschodniej, zmienia imię na francusko brzmiące ‘Marie’. W 1893 roku kończy, z oceną bardzo dobrą, studia licencjackie z fizyki. Dzięki Gabrielowi Lippmannowi otrzymuje stypendium Towarzystwa na rzecz wspierania przemysłu państwowego, zakończone pracą na temat właściwości magnetycznych różnych rodzajów stali. Przy okazji tego stypendium spotyka Pierre’a Curie, fizyka cenionego za swoje prace dotyczące piezoelektryczności (wraz z bratem Jacques’em), opublikowane w latach 1880-1882. Gdy Pierre Curie poznaje Marię jest nauczycielem fizyki w paryskiej Miejskiej Szkole Fizyki i Chemii Przemysłowej (EMPCI).

Latem 1894, Maria Skłodowska zdaje licencjat z matematyki, po czym wraca do Polski, żeby zostać nauczycielką. Otrzymuje wtedy wiele listów od Pierre’a, w których ten zachęca ją do powrotu do Francji. Maria daje się przekonać. 25 lipca 1895, w kameralnym gronie, biorą ślub cywilny w urzędzie miasta Sceaux.

Po narodzinach, 12 września 1897, ich pierwszej córki Ireny, Maria rozpoczyna doktorat na temat właściwości promieniowania uranowego, odkrytego rok wcześniej przez Henry’ego Becquerela (1852-1908). W pracy nad doktoratem Maria może korzystać z atelier udostępnionego młodemu małżeństwu przez EMPCI. Przeprowadza badanie ilościowe „promieni uranowych” przy użyciu bardzo czułego urządzenia, opracowanego przez Pierre’a Curie. Daje tej samoistnej emisji promieniowania nazwę „radioaktywności”. Określa charakter atomowy tego zjawiska i próbuję wykryć go w innych minerałach bogatych w uran, a w szczególności w uraninicie. Ponieważ ten minerał jest bardziej radioaktywny niż sam uran, wysnuwa hipotezę, że zawiera on nieznany pierwiastek chemiczny. 12 kwietnia 1898, prace Marii przedstawione są przez Gabriela Lippmanna na posiedzeniu Akademii Nauk.

Pierre Curie, zaintrygowany wynikami prac Marii, odkłada na bok swoje własne badania i rozpoczyna współpracę z żoną.

18 lipca 1898 Pierre i Maria ogłaszają odkrycie polonu (nazwanego tak na cześć Polski), a 26 grudnia tego samego roku odkrycie radu, dokonane wraz z Gustavem Bémontem. 25 czerwca 1903 Marie Curie przedstawia rozprawę doktorską zatytułowaną „Badanie ciał radioaktywnych”, otrzymując bardzo wysoką ocenę. W 1903 we Francji miały miejsce obrony zaledwie 32 doktoratów z nauk ścisłych[2].

W 1903, „w uznaniu zasług oddanych nauce poprzez wspólną pracę nad zjawiskiem promieniowania, odkrytym przez profesora Henry’ego Becquerela”, Pierre i Marii Curie otrzymują nagrodę Nobla z fizyki.

Reperkusje nagrody Nobla są niemal natychmiastowe. W październiku 1904, na Wydziale Nauk Ścisłych Sorbony, powstaje katedra fizyki, którą obejmuje Pierre Curie. To stanowisko daje możliwość korzystania z niewielkiego laboratorium usytuowanego w budynkach uniwersyteckich przy ulicy Cuvier 12. W listopadzie 1904, Maria zostaje mianowana kierownikiem prac w tymże laboratorium. Miesiąc później na świat przychodzi ich druga córka Ewa. Uniwersytet obiecuje swojemu nowemu profesorowi powiększenie laboratorium przy ulicy Cuvier, aby stało się prawdziwym laboratorium badawczym, z możliwością przeprowadzania w nim zajęć ze studentami. W oczekiwaniu na jego powstanie, Maria i Pierre, do końca 1905, kontynuują prace w EMPCI. Nowe laboratorium, z wieloma salami, zostaje oddane do użytku w lutym 1906.

19 kwietnia 1906 roku Pierre Curie zostaje potrącony przez konny wóz ciężarowy i umiera na miejscu w wieku 47 lat.

Uniwersytet natychmiast proponuje Marii przejęcie kierowania laboratorium i kontynuowanie wykładów męża. Maria Curie jest pierwszą kobietą kierowniczką laboratorium uniwersyteckiego. Zostaje mianowana wykładowcą akademickim na katedrze po zmarłym mężu i 5 listopada 1906 wznawia jego zajęcia dokładnie od miejsca, w którym zostały przerwane. 16 listopada 1908 zostaje profesorem na katedrze fizyki ogólnej, przemianowanej na katedrę fizyki ogólnej i radioaktywności. Jest pierwszą kobietą profesorem uniwersyteckim we Francji.

André Debierne (1874-1949), chemik, odkrywca aktynu i przyjaciel małżeństwa Curie, zostaje jej zastępcą. Z jego pomocą Maria Curie wznawia badania nad wyizolowaniem radu w stanie metalicznym, co w końcu udaje im się zrobić w 1910. W tym samym roku publikuje swój „Traktat o promieniotwórczości”, punkt odniesienia dla naukowców pracujących nad tym zagadnieniem. W listopadzie 1910, na przekór opinii Institut de France, Akademia Nauk zgadza się, by Maria została kandydatką do tego grona. Zgłasza swoją kandydaturę, namówiona do tego przez najbliższych. W styczniu 1911 odbywa się głosowanie. Maria przegrywa dwoma głosami z wielkim uczonym Edouardem Branly. Nigdy więcej nie wystąpi o dopuszczenie do tego grona.

Na świecie tymczasem Maria cieszy się coraz większym uznaniem. Jest jedyną kobietą zaproszoną przez Ernesta Solvaya (1838-1922) do wzięcia udziału w I kongresie fizycznym, odbywającym się w dniach 27-31 października 1911 w Brukseli. Kongres dotyczy konkretnych problemów, a biorą w nim udział najwięksi uczeni na świecie, tacy jak Ernest Rutherford, Niels Bohr, Albert Einstein, Jean Perrin.

Tego samego roku, we Francji, Maria jest świadkiem rozpoczęcia budowy przyszłego Instytutu Radowego, efektu partnerstwa dwóch instytucji: Sorbony i Instytutu Pasteura. Ma składać się dwóch pawilonów badawczych: jednego poświęconego badaniom w dziedzinie chemii fizycznej (kierowanego przez Marię Curie) i drugiego, przeznaczonego do badań biologicznych (pod kierownictwem Claudiusa Regaud z Instytutu Pasteura).

Niestety, skrajnie prawicowa prasa wykorzystuje jej związek z fizykiem Paulem Langevinem, by przeciwko niej zorganizować kampanię oszczerstw. Głównym celem skrajnej prawicy jest scalenie różnych rozproszonych frakcji, poprzez mobilizację przeciwko idealnej dla nich ofierze: Maria Curie jest kobietą niezależną, obcego pochodzenia, niepraktykującą. Ta bardzo brutalna kampania nie pozostaje bez śladu na zdrowiu Marii.

Kampania oszczerstw urywa się jednak 10 grudnia 1911, gdy Maria zdobywa drugą nagrodę Nobla.

Marię uhonorowano tym razem z chemii „w uznaniu wkładu w rozwój chemii poprzez swoje odkrycia pierwiastków radu i polonu oraz poprzez wyizolowanie radu i badania nad naturą tego doniosłego pierwiastka”.

Mimo Nobla i mimo ustania kampanii oszczerstw, Maria jest coraz słabsza. Po pierwszej operacji zmuszona jest do długich miesięcy odpoczynku. Wyjeżdża wtedy na całe lato do Anglii, gdzie spędza sierpień i wrzesień 1912 u swojej przyjaciółki Herty Ayrton, fizyczki i aktywistki ruchu feministycznego. Podczas tego pobytu zostaje wprowadzona w ideologię feministyczną. Wróci do laboratorium dopiero na początku roku akademickiego 1912/1913. W styczniu 1913, Maria Curie składa w Międzynarodowym Biurze Wag i Miar w Sèvres pod Paryżem wzorzec radu: zapieczętowaną próbówkę zawierającą gram chlorku radu, oczyszczonego przez nią samą i André Debierne. Próbka zostaje komisyjnie zaaprobowana w laboratorium mentora Marii, Gabriela Lippmanna, na Sorbonie przez największych uczonych takich jak Rutherford i Meyer.

W sierpniu 1914 wybucha I wojna światowa. Studenci wydziału ruszają na front. Zagraniczni badacze wracają do swoich krajów. Maria Curie zostaje sama ze swoim mechanikiem Louisem Ragot i francuską studentką Suzanne Veil. Jej dom również opustoszał, gdyż córki są na wakacjach w l’Arcouest w Bretanii. Komitet doradczy do spraw zdrowia w Ministerstwie Wojny prosi ją o dokonanie spisu aparatów radiologicznych dostępnych we Francji jak również urządzeń elektrycznych mogących dostarczyć części zamienne do budowy nowych aparatów radiologicznych. Zostaje mianowana inspektorem służb radiograficznych Unii Kobiet Francuskich przy Czerwonym Krzyżu.

Maria Curie podejmuje wszelkie możliwe działania, aby szpitale polowe i frontowe zostały doposażone w aparaty radiologiczne. Uczestniczy także w wyposażeniu dwudziestu samochodów radiologicznych powstałych kilkanaście lat wcześniej na potrzeby wojska. Równolegle, doktor Antoine Béclère prowadzi podobne działania wewnątrz armii. Oboje zderzają się z brakiem umiejętności żołnierzy w obsłudze tych urządzeń. Marie Curie oddaje się do usług szpitala-szkoły im. Edith Cavell, którą Antoine Béclère założył z Nicole Girard-Mangin, a której celem jest kształcenie pielęgniarek o specjalności radiologicznej. Zajęcia z przyszłymi pielęgniarkami odbywają się już w nowo otwartym Instytucie Radowym. Równolegle, z pomocą córki Ireny i trzech studentek, Marie Curie opracowuje specjalne ampułki radowe, służące do odkażania rozległych ran i pozwalających na ich szybsze gojenie.

Po zakończeniu wojny, Instytut Radowy może wreszcie wrócić do tego, do czego został powołany, czyli do badań naukowych. Wojna jednakże bardzo zmieniła Marię. Mając do czynienia z rannymi uświadomiła sobie, że może być użyteczna inaczej, niż tylko poprzez naukę. Ponadto, zdaje sobie sprawę z renomy swojego nazwiska. W czasie wojny zauważyła, że jej nazwisko pomaga w załatwianiu różnych spraw administracyjnych. Dlatego też po wojnie, razem z Claudiusem Regaud, walczy o powstanie Fundacji Curie przy Instytucie Radowym.

Fundacja rozpoczyna działalność w 1920 r. a w następnym roku zostaje uznana jako fundacja użyteczności publicznej.

Instytut Radowy staje się punktem odniesienia w skali międzynarodowej jeśli chodzi o badania nad promieniotwórczością, a Fundacja Curie odgrywa podobną rolę w leczeniu raka z wykorzystaniem promieniowania.

Laboratorium Curie staje się modelowym laboratorium w dziedzinie badań nad ciałami promieniotwórczymi i umożliwia, poprzez Instytut Radowy i Fundację, coraz powszechniejsze stosowanie promieniowania do walki z rakiem. Laboratorium jest jednym z głównych centrów badania nad radioaktywnością. Pod jej kierownictwem, w Instytucie Radowym trwają badania nad promieniowaniem i jego zastosowaniem w biologii i medycynie. W 1922, Maria Curie zostaje wybrana wolnym członkiem Akademii Medycyny.

W 1921 r., Maria udaje się do Stanów Zjednoczonych, gdzie otrzymuje, z rąk prezydenta Warrena Hardinga, gram radu, ofiarowany przez amerykańskie kobiety. Pozwala on na wiele badań fizycznych i chemicznych, ale też biologicznych. Marie Curie dostrzega międzynarodowy wymiar nauki. Od 1922 zasiada w Międzynarodowej Komisji Współpracy Ligi Narodów, zostając jej wiceprzewodnicząca. Zajmuje się kwestią utworzenia międzynarodowej bibliografii naukowej, umożliwiającej wszystkim naukowcom dostęp do najnowszych publikacji.

Nie zapomina o swoich polskich korzeniach W 1929 zgadza się powrócić do USA, aby odebrać drugi już gram radu, przeznaczony tym razem, zgodnie z życzeniem Marii, dla Instytutu Radowego w Warszawie, otwartego w 1932.

W okresie międzywojennym, Maria Curie broni swojej wizji nauki i kultury dużo podróżując. Regularnie jeździ do Brukseli na kongres Solvaya i do Genewy, do siedziby Ligi Narodów, do USA, a także do Czechosłowacji i Holandii w 1925, do Brazylii i Danii w 1926, do Szkocji 1929 oraz do Hiszpanii w 1931 i 1933. Wszędzie mówi o przyszłości kultury. Podróżuje również w celach prywatnych, aby odpocząć, bądź do l’Arcouest w Bretanii, bądź do Cavalaire na południu Francji. Odwiedza także Warszawę. Maria Curie nie oszczędza się, choć i tak jest już osłabiona wiekiem i chorobą.

W styczniu 1934, w Instytucie Radowym, jest świadkiem odkrycia przez córkę Irenę i jej męża Fryderyka Joliota zjawiska sztucznej radioaktywności. Maria od razu rozumie wagę ich odkrycia. Niestety nie dowie się już, że za swoje prace córka wraz z mężem otrzymają w następnym roku nagrodę Nobla z chemii. Maria umiera 4 lipca 1934 w Sancellemoz (Górna Sabaudia, Francja) na ciężką anemię.

W 1937, jej córka Ewa pisze o matce powieść biograficzną. Dzieło to, przetłumaczone na wiele języków, przyczynia się do kultywowania pamięci o Marii po dzień dzisiejszy.

W 1995 roku, prezydent Republiki Francuskiej poleca przenieść prochy Pierre’a i Marii Curie do Panteonu, gdzie spoczywają „wielcy ludzie, którym ojczyzna jest wdzięczna”. Tym sposobem, legenda Marii Curie nabiera nowego wymiaru, stając się trwałym elementem pamięci zbiorowej.

Natalie Pigeard-Micault

Bibliografia przedmiotowa: Bibliothèque nationale de France, Département des Manuscrits, Fonds Pierre et Marie Curie. Archives du Musée Curie, AIR_LC.MC. Marie Curie et ses filles : Lettres, (H. Langevin et M Bordry eds) Pygmalion, 2011. Curie, Eve, Madame Curie, NRF, 1938. Frain, Irène, Marie Curie prend un amant, Seuil, 2015. Henry, Natacha, Les sœurs savantes, Vuibert, 2015. Pigeard-Micault, N. Les femmes du laboratoire Curie, Glyphe, 2013. Pigeard-Micault, N. et Massiot, A, Marie Curie et la grande guerre, Glyphe, 2014. Quinn, Susan, Marie Curie une vie, Odile Jacob, 1996. Radvanyi, Pierre Les Curie : Pionniers de l’atome, Paris : Belin, 2005.

[1] Por. C.Burek, B.Higgs, Public perception of women scientists, teskt wygłoszony na konferencji Revealing lives: Women in Science, 1830-2000, WISRNET, 22 maja 2014. [2] Por. Annuaire statistique de la France, 1903, p.16