Powstanie wielkopolskie 1918–1919

W 2021 roku w historycznych wnętrzach poznańskiego Bazaru prezydent Andrzej Duda podpisał ustawę o ustanowieniu dnia 27 grudnia państwowym świętem – Narodowym Dniem Zwycięskiego Powstania Wielkopolskiego. Ten, nie tylko militarny, triumf – jeden z największych w historii polskiego państwa i narodu – jest jednak nadal stosunkowo mało znany i doceniany. A przecież zwycięstwo trwającego kilka tygodni, w dużej części spontanicznego zrywu Wielkopolan sprzed ponad stulecia zadecydowało o powrocie kolebki polskiego państwa w granice odrodzonej w 1918 roku Rzeczypospolitej. 

.Jednym z trudnych do przecenienia skutków powstania było także sformowanie kilkudziesięciotysięcznej Armii Wielkopolskiej, której żołnierze przyczynili się swoim bohaterstwem, świetnym wyszkoleniem i doświadczeniem bojowym do kolejnych wiktorii polskiego oręża. W następnych dwóch latach, już jako żołnierze Wojska Polskiego, walczyli także na wschodzie, południu i północy, przyczyniając się do wyznaczenia na kolejne prawie dwadzieścia lat kształtu polskich granic. Przy tym, nie tylko z racji swojego zwycięstwa, powstanie wielkopolskie 1918-1919 roku było wydarzeniem w naszych dziejach niepowtarzalnym, a z racji interesujących przyczyn i skutków – wieloaspektowym. 

Z tych powodów narodził się pomysł publikacji, będącej inicjatywą trzech instytucji: Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości w Poznaniu, Muzeum Historii Polski w Warszawie oraz Instytutu Pamięci Narodowej, Oddział w Poznaniu. Należy dodać, że jest ona kontynuacją i znacząco zmienionym uzupełnieniem wcześniejszej publikacji Wielkopolanie ku Niepodległej – w stulecie zwycięskiego powstania 1918-1919 roku (wydanej w 2018 roku), która stanowiła katalog ogólnopolskiej objazdowej wystawy-instalacji o tym samym tytule, zorganizowanej przez ponad 20 wielkopolskich instytucji kultury i nauki. Niniejsze wydawnictwo, oprócz obszernego materiału ikonograficznego, zawiera 15 artykułów, w których swoje refleksje zawarło grono historyków różnych pokoleń: od stosunkowo młodych, dopiero rozpoczynających swoją naukową przygodę, do bardzo doświadczonych i mogących się poszczycić znaczącym dorobkiem i profesorskimi tytułami. Odstąpili oni od ściśle naukowego języka i aparatu, by prezentowane w naszej publikacji artykuły miały charakter naukowo-popularyzatorski, przeznaczony dla wszystkich, bez względu na wykształcenie czy wiek, Czytelników. Z myślą o najbardziej dociekliwych każdy z tekstów został uzupełniony o wykaz najważniejszych pozycji bibliograficznych, wykorzystanych przez autora. Precyzyjny dobór tematów oraz merytoryczną zawartość artykułów pozostawiono autorom, gdyż to oni – badacze często od wielu już lat zgłębiający w licznych aspektach nie tylko historię powstania, ale również dzieje Wielkopolski XIX i XX wieku – wiedzą najlepiej, co jest w tej problematyce najważniejsze, najciekawsze i warte przypomnienia. 

Efektem przyjętego przez nas planu stał się zbiór tekstów, który na pierwszy rzut oka może sprawiać wrażenie nieco eklektycznego i niepozbawionego powtórzeń. Wynika to przede wszystkim z faktu, iż zawarte w książce tematy zaprezentowane zostały w różnych kontekstach przez poszczególnych autorów. Publikacja ma ukazać powstanie wielkopolskie w jak najszerszej perspektywie, jego genezę lokując w wydarzeniach i procesach poprzedniego stulecia, a skutki w dziesięcioleciach po jego zwycięstwie. Nie przypadkiem zbiór ten otwiera artykuł Janusza Karwata, który wprowadza czytelników w istotę znaczenia powstania wielkopolskiego dla Polski i Wielkopolski, gdyż bez zapoznania się z tymi kwestiami – oczywistymi tylko na pozór – zrozumienie jego rangi w polskiej historii mogłoby być niepełne lub wręcz niemożliwe. Kolejne cztery teksty niniejszego zbioru przenoszą nas w obszary przyczyn powstania. Przemysław Matusik przybliża zagadnienia związane z życiem Polaków i Niemców w Wielkim Księstwie Poznańskim oraz meandry pruskiej wobec nich polityki, Witold Molik kilkudziesięcioletnie działania wielkopolskich organiczników, Olaf Bergmann podjęte w tym okresie zbrojne próby odzyskania niepodległości, natomiast Patrycja Kanafocka udział polskich kobiet w patriotycznych inicjatywach Wielkopolan doby zaborów. 

Tematyce bezpośrednio powstańczej poświęcone jest kolejne siedem tekstów książki. I tak, Andrzej Gulczyński ukazuje Początki polskiej władzy przed, w okresie i po powstaniu wielkopolskim, Marek Rezler przedstawia Okoliczności wybuchu powstania wielkopolskiego w grudniu 1918 roku, Michał Polak opisuje Powstanie wielkopolskie 1918-1919 roku i jego uwarunkowania polityczne, Zbigniew Pilarczyk analizuje Powstanie wielkopolskie 1918-1919 roku w ujęciu militarnym, Bogusław Polak przypomina Kadry dowódcze powstania wielkopolskiego – ich aktywność i osiągnięcia, Zdzisław Kościański wskazuje na Duchowieństwo katolickie wśród liderów powstania wielkopolskiego, aAnna Barłóg-Mitmańska podkreśla aktywność kobiet na różnych odcinkach działań i frontach powstania.Omówienia kolejnych, chronologicznie późniejszych zagadnień – związanych już przede wszystkim ze skutkami powstania wielkopolskiego – podjęli się autorzy ostatnich trzech artykułów opracowania. Mariusz Niestrawski zajął się udziałem żołnierzy Wojsk Wielkopolskich (w tym również powstańców) w bojach o granice Drugiej Rzeczypospolitej, Bogumił Rudawski losami, a zwłaszcza martyrologią powstańców w okresie II wojny światowej, a Piotr Grzelczak przedstawił trwający do dziś proces, związany z szeroko pojmowana pamięcią powstania. 

Wydawcy pragną, aby Powstanie wielkopolskie 1918-1919 wprowadziło Czytelników w sposób interesujący i dokładny w obszerną tematykę tego zwycięskiego zrywu niepodległościowego, a także pozwoliło im pełniej zrozumieć nie tylko jego przyczyny, przebieg czy skutki uwzględniane w podręcznikach, ale również sens i istotę odniesionego wówczas zwycięstwa.

.Liczymy, że lektura wszystkich artykułów będzie interesującym uzupełnieniem nabytej wcześniej wiedzy, a dla niektórych stanie się również zachętą do dalszego zgłębiania historii tak powstania wielkopolskiego, jak i Wielkopolski w XIX i XX stuleciu. 

Olaf Bergmann

Fragment książki „Powstanie wielkopolskie 1918–1919„, wyd. Instytut Pamięci Narodowej [LINK]