
Święty fundament. Wyznaniowe i średniowieczne korzenie państw europejskich
W wyniku działań wojennych powstawały instytucje państwowe. Wojny wczesnonowożytne były kosztownymi przedsięwzięciami, wymagającymi konsekwentnego pozyskiwania zasobów – pisze prof. Anna Maria GRZYMAŁA-BUSSE
Odwrócenie losu – triumf państwa
.Idee, zasoby i instytucje stworzone przez Kościół zaczęły żyć własnym życiem. Zostały oportunistycznie zaadaptowane przez świeckich władców, a następnie wykorzystane przeciwko Kościołowi. Władcy zaczęli niechętnie odnosić się do interwencji i bogactwa papiestwa oraz osłabiania przez nie władzy świeckiej. Procesy te były „przewrotem instytucjonalnym” – przejmowaniem przez władze świeckie idei wypracowanych przez Kościół oraz wykorzystaniem ich do osłabienia Kościoła i udaremnienia jego dążeń. Pod koniec XIV wieku, na długo przed triumfem reformacji, monarchowie zaczęli zyskiwać przewagę nad Kościołem.
Zarówno dzięki walce z Kościołem, jak i naśladowaniu go późnośredniowieczni monarchowie rozszerzyli zakres władzy oraz możliwości pozyskiwania dochodów i zaznaczania swojej niezależności. Królowie nauczyli się „wiele od instytucjonalnej organizacji średniowiecznego Kościoła. Stworzyli zorganizowaną biurokrację z siecią lokalnych administratorów i scentralizowanymi wydziałami nadzorującymi finanse oraz wymiar sprawiedliwości. Coraz częściej polegali na płatnych oddziałach najemnych, zastępując nimi służbę wasalną. Zaczęli systematycznie nakładać podatki i ustanawiać prawa. Kilkoro władców powołało do życia narodowe zgromadzenia przedstawicielskie umożliwiające uzyskanie poparcia wszystkich klas”. Władcy bronili wczesnych koncepcji suwerenności. Nawet osławiony zwolennik papieskiej supremacji, papież Innocenty III, potwierdził w 1202 roku, „że w sprawach doczesnych król Francji nie podlega żadnemu zwierzchnikowi”. Średniowieczni juryści definiowali państwa jako abstrakcyjne byty, odrębne od władcy i ludu. Wyłoniły się granice terytorialne, a urzędy celne próbowały kontrolować przepływy ludzi i towarów.
Kościół stopniowo przestawał być źródłem kapitału ludzkiego i modeli instytucjonalnych. Duchowni stali się mniej potrzebni, ponieważ świeccy urzędnicy zdobyli wiedzę i umiejętności wcześniej zarezerwowane dla duchowieństwa. W XIV wieku świecki aparat państwowy rozrósł się jeszcze bardziej. Królowie wykorzystali kościelne praktyki podatkowe, by dzielić się dochodem ze swoimi możnymi, a nie z papieżami, co wzmacniało pozycję królewską. Nowe ramy prawne „ożywiły dawne koncepcje króla i królestwa”, usprawiedliwiając centralizację monarszej władzy i stymulując nową aktywność sądową i legislacyjną. To samo prawo, które tworzył Kościół, miało teraz utrzymać tę instytucję w ryzach.
W miarę jak państwa stawały się coraz bardziej autonomiczne, malały przychody uzyskiwane przez Kościół od coraz bardziej niechętnych mu władców. Aby zasilić swój skarbiec, Kościół zaczął kupczyć urzędami i odpustami, w efekcie sprzedając zbawienie – osłabiło to autorytet moralny instytucji i uzasadniło dążenie do zwiększenia niezależności państwa od Kościoła. Wewnętrzna niezgoda (w XIV wieku doszło do serii starć papieży i antypapieży) podważyła twierdzenia tej instytucji o byciu jedynym prawdziwym Kościołem. Papieże skupili się na doczesnych sprawach finansowych i dyplomacji zamiast na ratowaniu dusz i głoszeniu Słowa Bożego. W tym świetle reformacja protestancka była nie tyle rewolucją, ile kulminacją długotrwałych procesów wewnętrznego podziału Kościoła i umacniającej się władzy świeckiej.
Kosztowna wojna
.Najbardziej znanym wyjaśnieniem powstawania państw są podboje i przemoc. Charles Tilly podsumował to następująco: „Wojna stworzyła państwo, państwo stworzyło wojnę”. Zbrojna rywalizacja między państwami zrodziła konieczność opodatkowania społeczeństw – daniny były źródłem zasobów. Władcy rozwijający zbudowaną na wyzysku machinę wojenną ugruntowywali zdobycze terytorialne, zapewniając przetrwanie rządzonym przez siebie państwom.
Założenia teorii podboju i przemocy opierają się na trzech ustaleniach. Po pierwsze, szczytowy okres tworzenia państwowości to wczesna nowożytność, od XVI do końca XVIII wieku. Po drugie, nowo powstające państwa świeckie były głównymi uczestnikami gwałtownych konfliktów – siły sprawczej rozwoju państw. Po trzecie, konflikty zbrojne prowadziły do powstawania większych i sprawniejszych struktur państwowych.
Wojny wczesnonowożytne
.Wedle tej tradycji państwo jako twór korporacyjny odkryto dopiero w Europie wczesnonowożytnej. Mimo iż uznaje się istnienie wcześniejszych praktyk stanowienia i egzekwowania prawa, przednowożytna idea państwa jest anachroniczna. Od Ottona Hintzego po Charlesa Tilly’ego uczeni upatrują zarówno ukształtowania krajowych administracji państwowych, jak i ich niezależności w stosunkach zewnętrznych we wczesnych latach nowożytności – w okresie od połowy XVI do połowy XVII wieku. Pokój augsburski (1555) i pokój westfalski (1648) przyczyniły się do ugruntowania zasady suwerenności w stosunkach międzynarodowych. Inni badacze twierdzą, że praktyka suwerenności (oznaczająca formalny monopol władzy na określonym terytorium) wykształciła się znacznie później, w początkach wieku XIX.
Punktem wyjścia w teorii podboju i przemocy stał się rozpad terytorialny Europy. Upadek cesarstwa rzymskiego w ostatnich latach V wieku oraz imperium Karolingów pod koniec wieku IX doprowadził do powstania szeregu małych księstw i państewek. Rządy czasów średniowiecza można uznać za nieuporządkowane działania władz lokalnych, które miały ograniczoną kontrolę terytorialną. W Europie nie powstało żadne imperium, które mogłoby się równać z rzymskim – utrzymanie go byłoby po prostu zbyt trudne.
Rozproszenie władzy i terytoriów dało początek serii ustawicznych działań wojennych, typowych dla genezy państw europejskich. Notoryczne najazdy i wojny eliminowały słabsze państwa, co stawało się przyczynkiem do kolejnych ożywionych działań służących pozyskiwaniu zasobów.
Europa A.D. 1500 – kontynent 500 państw
.Wojna dziesiątkowała państwa i państewka, ugruntowując pozycję wygranych. Europa roku 1500 była kontynentem aż pięciuset niezależnych państw – czterysta lat później zostało ich zaledwie trzydzieści. Zwycięzcy stawali w obliczu konieczności zwiększania potęgi własnych rządów, by móc sprawować władzę nad licznymi przegranymi, co z kolei sprzyjało czasom pokoju i rozwoju gospodarczego. Większe państwa ograniczały również koszty obrony w przeliczeniu na mieszkańca. Państwa zdolne do gromadzenia bogactwa i siły roboczej – zasobów koniecznych do prowadzenia działań wojennych – zapewniały sobie możliwość przetrwania, natomiast „te, które postępowały inaczej, ginęły na polach bitewnych, wchłaniane przez inne”. Groźba wojny sprzyjała również do urbanizacji, ponieważ ludzie szukali schronienia za murami miast. Kwitła aktywność gospodarcza i rozwijał się kapitał ludzki, kładąc podwaliny pod samorządność lokalną, handel i ochronę praw własności.
Wojny wczesnonowożytne – kosztowne przedsięwzięcia
.W wyniku działań wojennych powstawały instytucje państwowe. Wojny wczesnonowożytne były kosztownymi przedsięwzięciami, wymagającymi konsekwentnego pozyskiwania zasobów. Wojna niejako zmuszała więc władców do rozwijania systemu podatkowego. Pobór danin wymagał nadzoru, co z kolei wiązało się z koniecznością rozbudowywania administracji państwowej. Nowoczesne instytucje państwowe – struktury biurokratyczne, skarb państwa, sądownictwo, parlamenty – nie są zatem niczym więcej niż „niezaplanowanymi – w mniejszym lub większym stopniu – skutkami ubocznymi” przygotowań do działań wojennych. Według bardziej zniuansowanych teorii moment oraz kontekst prowadzenia konfliktów zbrojnych decydowały o kształcie rozwoju instytucjonalnego.
Najkrócej rzecz ujmując, państwa w Europie zrodziły się z konfliktów zbrojnych i ze związanej z nimi rywalizacji o ziemię i ludzi oraz mobilizacji zasobów koniecznych do prowadzenia wojen. Rozpad tworów państwowych był kwestią przypadku, a instytucje państwowe były skutkiem potrzeby wypracowania funkcjonalnych rozwiązań. Kosztowne technologie militarne i wielkie armie krwawych wojen wczesnonowożytnych zmieniły oblicze Europy, przekształcając bezlik rozproszonych jurysdykcji w ograniczoną liczbę większych, bardziej zinstytucjonalizowanych organizmów państwowych.

.Teorie dotyczące genezy państwowości europejskiej znalazły zastosowanie w analizach kształtowania się państw w Afryce, Ameryce Łacińskiej i Azji – widoczne są zapożyczenia przemyśleń opartych na teorii podboju i przemocy. Badacze dochodzili zazwyczaj do wniosku, że poza terytorium Europy wojen nie znano albo że nie stanowiły one czynnika państwowotwórczego. Niemniej jednak teorie podboju i przemocy nadal stanowią zasadniczy punkt odniesienia w wyjaśnieniach genezy państw w Europie i poza jej granicami.
Fragment książki Sacred Foundations: The Religious and Medieval Roots of the European State, wyd. Princeton University Press [LINK]
Anna Maria Grzymała-Busse