Hagada, opowieść o tożsamości

Żydowska tożsamość opiera się na powtarzanych przez pokolenia opowieściach. Dzięki nim Żydzi czują więź z poprzednimi pokoleniami i mają gwarancję, że następne generacje będą kultywować tradycje i zwyczaje – pisze prof. Szewach WEISS

.Wszystkie społeczeństwa są spajane pewną narracją. Polacy, Anglicy, czy Francuzi są przywiązani do swoich tradycji, czytają w swoich szkołach podobne lektury, te same wydarzenia historyczne uznają za ważne, czy przełomowe. Polacy mają swoje powstania i wpisany w kulturę spór o ich znaczenie i sensowność, mentalność Francuzów do dziś zdominowana jest przez wydarzenia z końca XVIII wieku, Anglicy żyją w cieniu swoich tradycji kolonialnych. Czym więc na tym tle wyróżniają się Żydzi? Przede wszystkim bardzo silnym powiązaniem poczucia przynależności narodowej z religią.

Nie sposób być Żydem, jeśli nie jest się związanym z żydowską religią i żydowską tradycją. Centralnym punktem żydowskości jest judaizm. Większość żydowskich ateistów poddaje swoje dzieci obrzezaniu. Te dzieci, podobnie jak koledzy z religijnych domów, przechodzą później bar micwę, gdy dorastają, wyprawiają żydowskie wesela, a gdy umierają, rodzina chowa ich na żydowskim cmentarzu. Oczywiście żydzi są podatni na trendy zachodnie i w Izraelu można natknąć się na ludzi, którzy na przykład żyją w trwałych związkach bez ślubu. Co ciekawe, bardziej podatni na zeświecczenie są Żydzi mieszkający w Izraelu niż w diaspora. Być może dlatego, że mogą czuć się związani z żydowską tożsamością, mieszkając w Izraelu. Obywatelstwo państwa żydowskiego jest dla nich wystarczającą gwarancją żydowskości, podczas gdy Żydzi w diasporze wciąż żyją w poczuciu, że muszą koniecznie chronić swą tożsamość, pieczołowicie kultywując tradycje i przekazując zwyczaje kolejnym pokoleniom.

Dlatego jednym z najważniejszych punktów żydowskiej narracji jest hagada, czyli opowieść. Hagada to opowieść, która ma pozwolić zgłębić sens Pisma Świętego. Jest jedną dwóch odmian midraszu, czyli metody interpretacji Biblii. Druga odmiana midraszu to halacha, czyli wykładnia Biblii, dzięki której religijny Żyd wie, jak się zachować w konkretnych sytuacjach życiowych, co wolno mu jeść, albo kiedy może wykonywać jakie czynności. Hagada natomiast jest opowieścią, która ukazuje znaczenie konkretnych fragmentów Pisma Świętego. Nie tylko przypomina o opisanych w Biblii wydarzeniach, ale również objaśnia ich sens dla kolejnych pokoleń Żydów. Jest opowieścią i scenariuszem rozgrywającego się rok w rok przedstawienia. Odpowiada na wszystkie pytania dzieci, które jej słuchają.

.Jest kilka elementów hagady, które można uznać za decydujące w kształtowaniu tożsamości żydowskiej. Przede wszystkim naród żydowski narodził się na obczyźnie. Bóg powiedział ojcowi narodu żydowskiego Abrahamowi o jego tożsamości narodowej i religijnej (oczywiście w tym przypadku jest to jedna i ta sama tożsamość) w Mezopotamii. Kolejnym istotnym punktem hagady jest historia o tym, że naród żydowski narodził się podczas walki o wolność. Bóg obiecał Abrahamowi potomka, ale zastrzegł przy tym, że jego spadkobiercy będą przez ponad czterysta lat niewolnikami w obcym kraju. Tak też się stało. Z hagady wynika, że ponieważ Żydzi narodzili się na obczyźnie i w niewoli, głównym, niezbywalnym celem ich istnienia i działania jest wolność i Erec Israel, czyli Ziemia Izraela, Ziemia Obiecana Żydom przez Boga. Żydzi muszą do niej wrócić. Syjonizm, który powstał dopiero w drugiej połowie XIX wieku wywodził się ze starych żydowskich tradycji.

Z hagady wynika również, że Żydzi mają być narodem wybranym, czyli wyjątkowym. Mają wierzyć w Boga, który jest Bogiem niedającym się opisać i sportretować, bo gdyby było inaczej, to nie mógłby być Bogiem. Mają również nie zabijać, nie kraść, bronić honoru rodziny, żyć uczciwie i kierować się sprawiedliwością, której zasady zawierają się w Dekalogu. Tu dochodzimy do miejsca, w którym judaizm styka się ze standardowym w świecie zachodnim poczuciem sprawiedliwości, która wywodzi się bezpośrednio z wartości judeochrześcijańskich, a której wytworem jest na przykład Powszechna Deklaracja Praw Człowieka.

Dlatego kiedy prezydent Obama razem ze swoimi współpracownikami, podobnie jaki kilkanaście milionów Żydów w ponad stu państwach na całym świecie, czytał w Białym Domu hagadę na święto Pesach, to nie było to dla niego celebrowanie zupełnie święta, które obchodzi się z uprzejmości dla mniejszości etnicznej. Dla amerykańskiego prezydenta hagada na Pesach jest raczej zwróceniem się do korzeni, z których wyrastają najważniejsze dla jego kraju wartości. Hagada jest bowiem nie tylko łącznikiem narodu żydowskiego, jego minionych, obecnych i przyszłych pokoleń, ale również spoiwem wszystkich, którzy poczuwają się do przynależności do judeochrześcijańskiego świata.

Hagada nie ma swojego odpowiednika w żadnej innej kulturze. W judaizmie opowiadanie rok w rok o tym, jak Żydzi wyszli z Egiptu zostało przykazane przez Boga: „Opowiadać będziesz w tym dniu synowi swemu, mówiąc: Jest tak z powodu tego, co mi uczynił Pan, gdy wychodziłem z Egiptu”. Dzięki temu przykazaniu ponad trzy tysiące lat od wyjścia narodu wybranego z państwa faraonów każdy Żyd dokładnie zna całą tę historię. Wie, dlaczego Żydzi tam trafili, jak wyglądało ich życie w niewoli, jak odzyskali wolność i co się działo w trakcie powrotu przez pustynię. Dzięki hagadzie Żydzi wiedzą kim są i mają gwarancję, że żydowska kultura i tradycja będzie trwać w następnych pokoleniach. Z jednej strony jest więc ciągłość, z drugiej jednak mamy także ciągłe zmiany i rozwój, bo wciąż powstają nowe hagady. Rdzeń historii pozostaje niezmienny, ale każdy nurt judaizmu ma swoją wersję opowieści, w której nacisk położony jest na inny wątek historii. Istnieją również różne wersje hagady dla różnych grup czytelników, a różni rabini opracowują swoje autorskie wersje.

Co ciekawe Żydzi powinni słuchać hagady w tym języku, który najlepiej rozumieją. Dlatego została ona przetłumaczona na chyba wszystkie języki świata. W 1927 roku wydano hagadę na Pesach po polsku. Przechodzimy tu do innej żydowskiej specyfiki, czyli wielojęzyczności. Wprawdzie od kiedy powstał syjonizm, żydowska kultura została zdominowana przez hebrajski, ale do dziś można być pełnoprawnym Żydem nie mówiąc biegle w tym języku.

W 1946 roku podczas święta Pesach w Niemczech użyto hagady spisanej i ilustrowanej przez Żydów ocalałych z obozów koncentracyjnych. Tak zwana Hagada Ocalonych opowiada, jak wszystkie inne hagady na Pesach, historię wyjścia Żydów z niewoli egipskiej, ale biblijne odniesienia są w niej aluzjami do historii Holokaustu. Słowa, które Żydzi od wieków wypowiadają na Pesach, nabierają w niej innego znaczenia: „I ta oto zapowiedź podtrzymywała ojców naszych i nas/ Bo nie tylko jeden wróg/ Chciał nas zniszczyć/ lecz Najświętszy, niech będzie błogosławiony, ratuje nas z ich rąk”.

Ta konkretna hagada i historia jej powstania dobrze ilustruje meandry żydowskiej duszy. Z jednej strony żydowska świadomość jest bardzo głęboko zakorzeniona w sięgającej trzech tysięcy lat historii i zanurzona w religijności. Z drugiej strony jak żadna inna na świecie uległa w XX wieku radykalnej przemianie. Nie ma drugiego takiego narodu na świecie, w którego zbiorowym myśleniu nastąpiłby tak ogromny przełom. Jego przyczyną jest oczywiście Zagłada. Realizacja hasła „Nigdy więcej Holokaustu” jest dziś integralną częścią polityki obronnej izraelskiego rządu. W praktyce przekłada się to na obowiązkową służbę wojskową dla mężczyzn i kobiet. Siedmiomilionowy Izrael utrzymuje armię niemal dwa razy większą od polskiej, na którą łoży ogromne pieniądze. W latach 80. na armię szło 24 proc. krajowego PKB. Dziś wydatki spadły do 9 proc., co i tak oznacza, że Izrael jest w czołówce rankingu krajów, które wydają najwięcej na wojsko. Pamięć o Holokauście jest tym żywsza, że państwo żydowskie otoczone jest przez niechętnych mu sąsiadów, którzy już nieraz próbowali zetrzeć je z powierzchni ziemi.

.Pamięć o Holokauście jest obecnie jednym z najważniejszych elementów żydowskiej tożsamości. Jednak za granicą często upraszcza się sprawę, traktując ją jako jedyne spoiwo narodu żydowskiego. Dlatego warto pamiętać, że rdzeniem żydowskości jest wyjątkowa i prastara żydowska narracja, czyli właśnie hagada.

Szewach Weiss
Tekst ukazał się w wyd.5 kwartalnika opinii „Nowe Media” [LINK]