Droga do Wrocławia. Ksiądz Bolesław Kominek w Paryżu

Ksiądz Bolesław Kominek przybył do Paryża 24 października 1927 roku. Zamieszkał przy Rue Cassette 24. Niebawem – 12 listopada 1927 r. – został formalnie zapisany na pierwszy rok studiów doktorskich z zakresu filozofii scholastycznej w paryskim Instytucie Katolickim – pisze Marek MUTOR

Ksiądz Bolesław Kominek. Okres paryski

.Uczelnia ta, powstała w 1875 r., cieszyła się sporym prestiżem. Instytut rozwijał badania w nowych dyscyplinach – np. socjologii (właśnie utworzono nowy wydział Ė’tudes Sociales). Przede wszystkim zaś kształcono na kierunkach związanych z teologią, filozofią, prawem kanonicznym itp. Do grona absolwentów Instytutu Katolickiego zaliczało się już wiele znamienitych postaci – zarówno kapłanów, jak i świeckich. 

Mimo trudności materialnych ksiądz Bolesław Kominek miał zapewnione środki do życia dzięki stypendium przyznanemu przez władze Instytutu. Po nim stypendium to niejako przejął kolejny śląski kapłan – ks. Henryk Krząkała. Wsparcie to traktowano zresztą w Paryżu jako rzecz stale przyznaną dla kolejnych studiujących kapłanów z diecezji śląskiej. Możliwe, że było to związane z ogólnie pozytywnym stosunkiem francuskim zarówno na płaszczyźnie państwowej, jak i w społeczeństwie do sprawy polskiej na Śląsku. Tego rodzaju pomoc dla nowej diecezji śląskiej (potem katowickiej) świadczona była przez Instytut Katolicki nieprzerwanie aż do 1939 roku. Zarówno bp Arkadiusz Lisicki, jak i jego następca bp Stanisław Adamski utrzymywali stałą korespondencję w tej sprawie z rektorem uczelni, abp. Alfredem Baudrillartem, dziękując mu za przyjęcie kolejnych śląskich kapłanów na studia i udzielane stypendium oraz informując o dalszych losach absolwentów. (…)

Ksiądz Bolesław Kominek uzyskiwał w Paryżu poprawne wyniki w nauce, nie miał problemu z zaliczeniem kolejnych lat, choć nie wychodził raczej ponad średnią. W trakcie trzyletnich studiów przygotował dysertację doktorską z zakresu filozofii pt. „La philosophie de R. Eucken à la Lumiere de Thomisme”. Na podstawie tej pracy otrzymał w czerwcu 1930 r. (brak daty dziennej) tytuł doktora – cum magna laude. (…)

Zainteresowanie postacią Rudolfa Euckena musiało się zrodzić u księdza Bolesława Kominka już w trakcie studiów w Krakowie. Tak zwany stary katalog Biblioteki Jagiellońskiej (druków wydanych do 1949 r.) zawiera ok. 40 kart katalogowych do hasła „Rudolf Eucken”, z których niemal wszystkie dotyczą pozycji wydanych przed datą zakończenia studiów przez Bolesława Kominka na UJ, większość zaś tych wydań pochodzi z początków XX w. Zasadniczo są to prace w językach obcych, głównie niemieckim i francuskim. Oznacza to, że Bolesław Kominek miał możliwość zapoznania się z dziełami Euckena już w trakcie studiów na UJ (zważywszy na jego biegłość w języku niemieckim i ogólną, wyniesioną z gimnazjum, znajomość języka francuskiego). Nieznane wówczas szeroko w Polsce prace Rudolfa Euckena stanowiły dobry temat dla dysertacji doktorskiej, którą Bolesław Kominek podjął w Paryżu.

Rudolf Christofer Eucken (1846–1926), niemiecki filozof i myśliciel, był twórcą koncepcji „aktywizmu etycznego”, plasował się w nurcie tzw. filozofii ducha. Rudolfa Euckena zajmowała także historia filozofii, a za swoje dzieło Wielcy myśliciele i ich poglądy na życie uzyskał literacką Nagrodę Nobla w 1908 roku. Rozprawa doktorska ks. Bolesława Kominka w pierwszej swej części obejmuje rozdziały poświęcone życiu Rudolfa Euckena i zasadniczym elemntom jego doktryny oraz ustalenia dotyczące euckenowskiej filozofii nabywania życia duchowego i „kultury ducha”. Część druga zaś stanowi porównanie filozoficznych koncepcji dotyczących podstaw działalności ludzkiej u Euckena i św. Tomasza oraz problemu dwoistości natury ludzkiej. 

Wielu autorów podaje, że ksiądz Bolesław Kominek w trakcie studiów paryskich uzyskał dodatkowo licencjat z zakresu nauk społecznych oraz że zaglądał na różne wykłady na Sorbonie. Na gruncie przeprowadzonych na potrzeby tej pracy badań nie da się tego jednoznacznie potwierdzić, choć jak się wydaje został dopuszczony do doktoratu zarówno na fakultecie filozoficznym jak i na studiach z zakresu nauk społecznych. Faktem jest, że ks. Bolesław Kominek uczęszczał na zajęcia z nauk społecznych w latach 1928–1930 (były to zajęcia płatne), co potwierdza zachowana w archiwum Instytutu Katolickiego karta ewidencyjna. Z kolei w sprawie Sorbony pewien trop stanowi zdjęcie przedstawiające kilka osób, w tym ks. Bolesława Kominka. Z opisu na rewersie wynika, że zostało ono wykonane na Sorbonie. (…)

Bezsprzecznie czas tych studiów umożliwił księdzu Bolesławowi Kominkowi zetknięcie się z ważnymi postaciami świata katolickiej nauki, zwłaszcza teologami i filozofami francuskimi. Warto wspomnieć chociażby, że ksiądz Bolesław Kominek uczęszczał na zajęcia prowadzone przez Jacquesa Maritain, który prowadził m.in. wprowadzenie do filozofii, filozofię przyrody (kosmologię), logikę. Ten wybitny tomista i przedstawiciel personalizmu chrześcijańskiego wywarł znaczny wpływ na filozofię chrześcijańską w XX w. Odegrał też niemałą rolę w trakcie obrad Soboru Watykańskiego II, zwłaszcza podczas prac nad konstytucją dogmatyczną o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes. Jednocześnie był zdecydowanym krytykiem późniejszej recepcji wielu reform soborowych w Europie Zachodniej. Bez wątpienia zaliczał się do czołowych postaci Kościoła katolickiego XX w. Wykładowcami byli także m.in. Bernard Roland-Gosselin czy Yves de la Brière i wielu innych. 

Okres paryski to dla księdza Bolesława Kominka, prócz dokonań naukowych, także czas „obywania się” ze środowiskiem zagranicznym. W trakcie studiów nawiązywać musiał liczne kontakty. W Paryżu m.in. spotkał się po raz pierwszy z ks. Stefanem Wyszyńskim – wysłanym akurat wtedy na stypendium do katolickich ośrodków europejskich. Niewątpliwie ks. Bolesław Kominek poznał w Paryżu wiele osób i środowisk, które to znajomości były dla niego pomocne w późniejszych, powojennych latach. Wedle zachowanych relacji miał w Paryżu poznać Jeana Marie Villot, który studiował w tym samym czasie w Instytucie Katolickim, a w latach 1969–1979 pełnił funkcję Sekretarza Stanu Stolicy Apostolskiej. Jak podaje ks. Klemens Kosyrczyk, w czasie pobytu we Francji ks. Bolesław Kominek często wyjeżdżał na soboty i niedziele do licznych środowisk polonijnych, aby odprawiać im nabożeństwa. Jeśli tak rzeczywiście było, należy z dużym prawdopodobieństwem powiedzieć, że ks. Bolesław Kominek mógł się zetknąć z prowadzącą wśród Polonii działalność duszpasterską Polską Misją Katolicką, powstałą jeszcze w XIX w. w czasie Wielkiej Emigracji. Jedno ze źródeł ikonograficznych potwierdza, że ks. Bolesław Kominek przebywał z wizytą, a zatem zapewne i służył pomocą duszpasterską, w polskim Sierocińcu św. Kazimierza w Paryżu (Dom św. Kazimierza założony w dobie Wielkiej Emigracji). (…) 

Wrocławski okres życia Bolesława Kominka

.Z chwilą ingresu do katedry wrocławskiej, 16 grudnia 1956 r., rozpoczął się dla bp. Bolesława Kominka całkiem nowy okres w jego życiorysie, który, jak pokazał dalszy bieg wypadków, przyniósł wiele wybitnych osiągnięć. (…)

Do najważniejszych dokonań abp. Bolesława Kominka we wrocławskim okresie jego życia (po 1956 r.) zaliczyć należy przede wszystkim napisane i zredagowane przezeń Orędzie biskupów polskich do ich niemieckich braci w Chrystusowym Urzędzie Pasterskim, prowadzenie, rozwijanie i wzmacnianie dialogu polsko-niemieckiego, jak i całokształt jego działań na rzecz unormowania sytuacji polskiej administracji kościelnej na Ziemiach Zachodnich i Północnych. W ten sposób pośrednio przyczyniał się do politycznej stabilizacji granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. Efektem jego działalności była umotywowana religijnie, moralnie i geopolitycznie propozycja budowania relacji między Polakami i Niemcami, a w szerszym wymiarze – europejskiego ładu międzynarodowego – w duchu pojednania i dialogu opartego na prawdzie. Postulat ten, jak pokazała dalsza historia, nie był idealistyczną mrzonką. Realnie wpłynął na postawy społeczeństw, czego skutkiem było przyspieszenie i pogłębienie procesu pojednania polsko-niemieckiego, zjawiska niezwykle istotnego dla geopolitycznego statusu Polski, Niemiec i innych państw Europy po upadku komunizmu w Europie Środkowo-Wschodniej w 1989 r. 

Arcybiskup Bolesław Kominek zaczął w latach sześćdziesiątych XX w. odgrywać też istotną rolę w Kościele powszechnym. Dość wspomnieć, że był jednym z sześciu biskupów tworzących grupę roboczą („grupa sześciu”), która dała początek istniejącej do dziś organizacji: Rady Konferencji Episkopatów Europy (CCEE). Można odczytywać symbolicznie fakt, że zawiązanie tej grupy nastąpiło w Rzymie 18 listopada 1965 r., czyli dokładnie tego samego dnia, którego datę nosi Orędzie… Warto przy tym wspomnieć, że CCEE było próbą przeniesienia na płaszczyznę kościelną idei integracji europejskiej realizowanej już od pewnego czasu w demokratycznej, zachodniej Europie zwłaszcza przez polityków chrześcijańskich takich choćby, jak Robert Schuman czy Alcide De Gasperi. Obecność abp. Bolesława Kominka w „grupie sześciu” świadczyć może o trzech rzeczach: 1) że jego rola w Kościele powszechnym rosła, stawał się znaczącą postacią, 2) że uczestniczył w praktycznych próbach przeniesienia idei integracji europejskiej na płaszczyznę kościelną, 3) że jako jedyny w tym gronie reprezentował Kościoły lokalne z terenów państw systemu komunistycznego, to w jakiś sposób stawał się ich wspólnym przedstawicielem. Dodajmy, że abp Bolesław Kominek udawał się też z misjami zleconymi przez Pawła VI na teren Jugosławii. 

Rola abp. Bolesława Kominka wzrastała w okresie pontyfikatu Pawła VI, a ukoronowaniem jego dokonań była kreacja kardynalska 5 marca 1973 r. Kardynałem mógł zostać także dlatego, że nastąpiło kanoniczne uregulowanie statusu polskich diecezji na Ziemiach Zachodnich (na mocy konstytucji apostolskiej Episcoporum Poloniae coetus z 28 czerwca 1972 r.), do czego on sam przez lata dążył i do czego wielce się przyczynił. (…)

Źródeł tych dokonań z powodzeniem można szukać w formacji i doświadczeniu Bolesława Kominka z okresów wcześniejszych. Mam na myśli zarówno źródła intelektualne, wychowanie, jak i doświadczenie życiowe, które przyniosło bohaterowi niniejszej rozprawy wiele sprawności w organizacji życia kościelnego, a także kompetencji właściwych dyplomatom czy wręcz mężom stanu – czyli umiejętności osiągania możliwych do realizacji celów, nawet wobec trudnych warunków. (…)

.Z okresu studiów paryskich wyniósł liczne kontakty, które ułatwiły mu funkcjonowanie w międzynarodowym obiegu kościelnym po 1960 r. (kiedy to władze komunistyczne po raz pierwszy udzieliły mu zgody na wyjazd do Rzymu). (…) Nie bez znaczenia pozostaje też to, że w sensie naukowym, dojrzewał Bolesław Kominek pod okiem wybitnych postaci, intelektualistów katolickich, uczestnicząc w życiu naukowym Uniwersytetu Jagiellońskiego i paryskiego Instytutu Katolickiego.

Marek Mutor

Fragment książki: Droga do Wrocławia. Życie i działalność ks. Bolesława Kominka w latach 1903–1956, wyd. IPN, Warszawa 2022 [LINK].