OD REDAKCJI: Tym artykułem rozpoczynamy publikacje cyklu tekstów poświęconych wybitnym Polakom. Na łamach „Wszystko Co Najważniejsze” przedstawimy historię 12 osób, które swoim wyjątkowym życiem urzekły umysły, zmiękczyły serca, zauroczyły spojrzeniem. Opowieści o osobach niejednoznacznych, wymykających się ocenie, a jednak – wybitnych. Rozpocznijmy od Władysława Broniewskiego.
Autor artykułu w „Watrze” (…) zarzucił Broniewskiemu, że pisze, o boju o polskie granice, ale nie mówi, po której jest stronie. „Z równym powodzeniem może się [ów wiersz] znaleźć w «W drodze», jak w antologii poezji sowieckiej wydanej w języku polskim i być zalecany dla świetlic żołnierskich w ZSRR” – napisał. Trzeba było mieć dużo złej woli a znacznie mniej umiejętności czytania ze zrozumieniem, żeby tak ocenić wiersz – o Władysławie Broniewskim pisze Mariusz URBANEK
Pierwszy wojenny tom Broniewskiego – Bagnet na broń, zawierający utwory z lat 1939–1943, ale bez zakazanych: Syna podbitego narodu i Tułaczej armii, ukazał się w czerwcu 1943 roku. Miesiąc później egzemplarz książki znaleziono w worku z pocztą we wraku wydobytego z morza Liberatora, w którym zginął generał Władysław Sikorski. Premier rządu wracał z inspekcji polskich wojsk na Bliskim Wschodzie, przesyłka przeznaczona była dla Antoniego Słonimskiego.
Rok później wyszedł wybór wierszy z lat 1925–1944, a w 1945 tłumaczone przez poetę Bajki Kornieja Czukowskiego i tom Drzewo rozpaczające. Na Drzewo… złożyły się utwory pisane w latach 1943–1944 w Palestynie. Były wśród nich liryki adresowane do Krystyny, były wiersze przepełnione nostalgią za utraconą ojczyzną i utwory polityczne, które udało się przepchnąć przez brytyjską cenzurę. Ale kilku znów nie było.
Wiersz Wszystko nam jedno żołnierzom… powstał, kiedy coraz bardziej jasne stawało się, że za sojusz aliantów ze Stalinem najwyższą cenę zapłaci Polska, tracąc Wileńszczyznę i zachodnią Ukrainę. Poeta pisał, że polscy żołnierze już dość czasu spędzili w niechcianej gościnie na Uralu i Kołymie, teraz pragną wrócić do Polski i zaprosić zimę na własną ziemię. Ile jej odmierzą politycy, na wschód i na zachód od Wisły, to jest im, żołnierzom, obojętne. Sami dojdą do Wisły i Warty, sami staną na Śląsku i nad morzem. A gdy jakiś wróg spróbuje im przeszkodzić, przewiercą mu serce bagnetem.
Rozmowa będzie króciutka
o Wilnie, Krzemieńcu i Lwowie.
Nie damy też Nowogródka.
Dlaczego? – niech Adam odpowie.
.Wiersz miał ukazać się w dwutygodniku „W drodze”. „Wrócił z cenzury z napisem «Please, stop»” – wspominał Weintraub. Zakazując publikacji, angielska cenzura dobrze wiedziała, co robi. Wkrótce miało się okazać, że ani Wilno, ani Lwów, ani Krzemieniec i Nowogródek nie znajdą się po wojnie w granicach Polski.
Jerzy Giedroyc, kierownik Wydziału Prasy 2 Korpusu, wspominał jednak, że w latach 1944–1945 tylko dzięki wierszom Broniewskiego udawało się czasem oszukać brytyjską cenzurę, która uważnie łowiła w pismach wydawanych w armii Andersa i starała się tępić wszelkie antysowieckie aluzje. A po konferencjach przywódców ZSRR, USA i Wielkiej Brytanii w Teheranie, a potem Jałcie, oddalających nadzieje na odzyskanie Polski w przedwojennych granicach, powodów do oskarżeń wobec aliantów było coraz więcej.
Kiedy więc cenzura zatrzymywała kolejny artykuł, w którym autor stawiał niewygodne pytania o przyszłość Polski, Giedroyc kazał drukować w jego miejsce wiersze Broniewskiego, który „był w tamtym czasie bardzo antysowiecki”. Te utwory, choć pesymistyczne, lepiej wpływały na morale żołnierzy niż politycznie najsłuszniejsze wypociny oficerów oświatowych, pisał w liście do Jerzego Stempowskiego. Zanim Brytyjczycy się zorientowali, udało mu się opublikować cztery czy pięć „trefnych” wierszy. Potem oddawane do akceptacji teksty Broniewskiego wracały z adnotacją „zatrzymać”.
Po konferencji w Teheranie, na przełomie listopada i grudnia 1943 roku, wszyscy ci, którzy mieli jeszcze jakieś złudzenia co do losów Polski po wojnie, powinni byli je utracić. Broniewski napisał gorzki wiersz Targowisko.
Jak niewolnica naga,
oto jesteśmy na targu,
bicz historii nas smaga,
słowo zamiera na wargach.
Możni pytają: „Ile?”,
stręczy historia-rajfurka,
a przecież my – Termopile,
huk dział i motorów furkot.[…]
Wyją wkoło nas hieny,
wzmaga się gwar targowiska,
ale nikt nie odgadnie ceny
naszej krwi i naszego nazwiska.
.To był jeden z tych utworów, które nie mogły liczyć na pobłażliwość angielskich cenzorów. Zezwolili na jego publikację tylko w ulotnym, mającym ograniczony zasięg, „Dzienniku Żołnierza Armii Polskiej na Wschodzie”.
Po kolejnej konferencji „wielkiej trójki”, tym razem w Jałcie, powstał Przepis na poezję. Cenzor zakwestionował w nim trzy z dziesięciu strof, w których poeta choćby jedną linijką wspominał o wstydliwej dla aliantów kwestii granic („Obskubali nas, spustoszyli, / gnębili nas od stuleci…”). A jakby jeszcze było tego mało, groził buntem.
Furda nam „kwestia granic”
z głosem obcych wyłącznym,
bo my zrobimy powstanie
w roku dwutysiącznym.
.Czujny kontroler uznał, że obraźliwy dla Wielkiej Brytanii jest nawet zwrot „…siostra Anglia nawala” w zwrotce o wygnańcach z Polski („Chodzimy po świecie szerokim – / szeroka, wygnańcza fala – / a to wszystko wyłazi nam bokiem / i siostra Anglia nawala”). Ale by nie konfiskować całej strofy, zastąpił skonfiskowaną linijkę nową, własnego pomysłu: „I serce się nasze użala”. A potem przybił stempel: Passed as corrected. „Postanowiliśmy tak pokiereszowanego wiersza w ogóle nie drukować” – wspominał Weintraub.
Kłopoty miał także wiersz Homo Sapiens, w którym poeta zapowiadał, na kogo zrzuci bomby, gdy zamieni się w jednego z jeźdźców Apokalipsy, krążących nad ziemią. Na Berlin, za zbrodnię wojny. Na ludzi, którzy szczują przeciw sobie innych ludzi, by na kolejnych wojnach budować fortuny. I na winnych zbrodni katyńskiej.
A druga bomba – w grób smoleński!
Niechaj rycerze zmartwychwstaną
i świecąc każdy piersi raną,
świadectwo dadzą krwi męczeńskiej,
tej krwi niewinnej, z ręki kata
przelanej w obcą ziemię czerstwą,
ze zgrozą, lecz milczeniem świata,
za wolność, równość i braterstwo.
.Angielska cenzura nie miała najwyraźniej wątpliwości, kto jest winien zbrodni w lesie katyńskim. Gdyby, jak utrzymywała sowiecka propaganda, byli to Niemcy, wiersz nie natrafiłby raczej na przeszkody w druku. Ale w 1943 roku Stalin i Armia Radziecka byli już sojusznikami Anglików.
Broniewski czuł się rzecznikiem emigracyjnej masy żołnierskiej, pisał Weintraub. Jego wiersze trafiały w odczucia ludzi wygnanych z ojczyzny i miotanych kaprysami historii między rozpaczą a euforią „dlatego, że były takie komunikatywne, że «materia lirica» znajdowała w nich wyraz prosty, bezpośredni, obcy intelektualnym konstrukcjom”.
Jerzy Bazarewski, poeta, po wojnie na emigracji, wspominał wieczór poetycki Broniewskiego w Gazie. Podwyższenie ustawione wprost na pustynnym piasku, naprzeciwko kilkutysięczny tłum żołnierzy. Poeta recytuje pierwszy wiersz, drugi, gdy nagle widownia zaczyna płakać. „Płakali ludzie, których nie umiały doprowadzić do tego klęski życiowe i wszelkiego rodzaju nieszczęścia. Płakał również Broniewski” – wspominał Bazarewski.
Mimo to narastało w nim poczucie pustki. Nie bardzo miał czym zastąpić wiarę, której brutalnie go pozbawiono. Przed wojną wierzył w lepszy świat, w rewolucję, sprawiedliwość, komunizm, ale kilka ostatnich lat tę wiarę w nim zabiło. „Wiedział teraz, że to ustrój nieludzki – pisał Weintraub. – Miał tę wiedzę w szpiku kości”. Mógł o wszystkim, co wiedział, głośno krzyczeć, ale to nie wypełniało pustki w nim samym. Gdyby potrzebował jakiegoś dodatkowego powodu, by pić, to utracone złudzenia nadawały się do tego jak najbardziej. Choć innych powodów też nie brakowało. „Pił dużo. I potrafił pić od samego rana” – wspominał Weintraub. Ze łzami w oczach opowiadał, prawdziwie lub nie, jak przed wojną Maria Zarębińska co rano przynosiła mu do łóżka szklankę wódki.
W dodatku nie zawsze był rozumiany. Wiersz Monte Cassino, poświęcony bohaterskim zdobywcom bronionego przez Niemców klasztornego wzgórza, został zaatakowany w ukazującym się w Jerozolimie polskojęzycznym piśmie „Watra”.
Broniewski pisał o Polsce, której nie ma; jej słupy graniczne zostały zrąbane we wrześniu 1939 roku i teraz trzeba ich szukać po całym świecie. W rytmie kaemow, w chrzęście pancerzy. Trzeba szukać w Italii, i w innych miejscach na świecie. Pogrzebać zabitych i iść dalej, aby stawiać i przestawiać graniczne słupy.
Nasze granice – „póki żyjemy”,
wszędzie, gdzie nasi walczą i giną.
Gniewnie idziemy, krwawo idziemy,
nasze granice w Monte Cassino.
.Broniewski opiekował się w Palestynie, pewnie w swoim przekonaniu najlepiej jak można, młodymi poetami. Zaprosił kiedyś do siebie Artura Międzyrzeckiego, wtedy dwudziestoletniego podchorążego, po wojnie znanego poetę i tłumacza. Szybko – jak zwykle u Broniewskiego – przeszli „na ty”, później poeta zaproponował młodszemu koledze, że pokaże mu swoją bibliotekę. „Było tam kilkadziesiąt… butelek różnych alkoholi! Na pewno był wiernym czytelnikiem swojej biblioteki” – wspominał Międzyrzecki.
Tamtego samego wieczora był u Broniewskiego Zdzisław Broncel, współpracownik „W drodze”, który po wojnie został na emigracji. Czytał Międzyrzeckiemu i Broniewskiemu swój poemat, a Broniewski dawał wyraz swojemu zachwytowi, stając na rękach. „Czasem stawał na rękach trzymając się blatu stołu!” – zapamiętał Międzyrzecki.
Gdy Tadeusz Sowicki, kolejny młody poeta-żołnierz Brygady Karpackiej, a po wojnie scenograf teatralny, autor tomu Zwrotnik Wilkołaka, dostał Krzyż Walecznych, Broniewski ogłosił: – Teraz Sowicki jest poetą, każdy dobry poeta winien mieć Krzyż Walecznych.
Zaprzyjaźnił się z Juliuszem Mieroszewskim, po wojnie jednym z filarów paryskiej „Kultury”. Został nawet ojcem chrzestnym jego córki Moniki. „Pisał zabawne wiersze na jej cześć” – wspominał Jerzy Giedroyc.
Mieroszewski służył najpierw w Brygadzie Karpackiej, później w 2. Korpusie, więc urlopy spędzał zwykle w Jerozolimie. Widywali się wtedy z Broniewskim codziennie w uroczym jerozolimskim zaułku, gdzie rosło widoczne z okna pokoju poety drzewo pieprzowe.
– Mieszkam tam, gdzie pieprz rośnie – mawiał Broniewski.
Ilekroć Mieroszewski przyjeżdżał na urlop słyszał od poety to samo sakramentalne pytanie:
– Krzyż Walecznych masz?
– Nie jestem poetą, mnie to nie obowiązuje – odpowiedział Mieroszewski. Krzyż Zasługi z Mieczami, który dostał na koniec wojny, Broniewski uznał za odznaczenie „magistrackie”.
„Wypiliśmy razem hektolitry koniaku riszońskiego, znacznie mniej latruńskiego, który był droższy” – wspominał Mieroszewski. Inni Polacy coraz częściej pili koniak z wodą, idąc za przykładem Anglików, zdaniem Broniewskiego bardzo złym. Ułożył nawet na ten temat fraszkę – „Ustawicznie polskie błędy – dużo wody, mało brandy”. A sam wydrukował sobie wizytówki, które wręczał znajomym:
Władysław Broniewski
Prezes Kuli Ziemskiej
Prosi WPana na wódkę.
Mieroszewski taką wizytówkę dostał.
.Najczęściej spotykali się w ulubionej knajpie obu, prowadzonej w Jerozolimie przez węgierskiego Żyda Finka. Przy gulaszu i węgierskiej muzyce pochłaniali tam niewiarygodne ilości alkoholu, wspominał Mieroszewski. Po jednej z popijaw – był styczeń, w Jerozolimie bywa wtedy bardzo zimno i deszczowo – wyszli na ulicę, której rynsztoki po całonocnej ulewie zmieniły się w wezbrane górskie potoki.
– Nic zdrowszego nad poranną kąpiel i szwedzką gimnastykę – oświadczył Broniewski i ułożył się w rwącym rynsztoku jak w wannie. Mieroszewski i towarzyszący im Stefan Arnold ledwo go wyciągnęli. „W przemoczonym grubym płaszczu wydawało się nam, że waży tony” – wspominał Mieroszewski.
Taksówką dojechali „gdzie pieprz rośnie”. Tam otworzyli kolejną butelkę… oczywiście wyłącznie po to, żeby uniknąć przeziębienia.
„Bywał męcząco szlachecki w stylu życia. Do kategorii czasu, pieniędzy, przepisów porządkowych odnosił się z sobiepańską fantazją” – pisał Mieroszewski. Ale zapamiętał też letnią noc, podczas której Broniewski czytał mu w swoim pokoju wiersz Kasztan.
O wiosno… Kto walcząc uchodził spod gromu,
kto dom swój postradał i drogę do domu,
ten nie wie, co począć ze swoją rozpaczą,
i łzami się dławi, bo oczy nie płaczą,
i milczy – bo jakże to mówić i komu?
.Mieroszewski poczuł chłodny dreszcz, jakby nagle powiał skądś wiatr. Wstydził się swojej reakcji, wydała mu się niegodna intelektualisty. „Ale czy poezja, która starsza jest od nauki i uładzonego intelektu – nie ma jakich powiązań z tym, co w nas pierwotne i pierwsze?” – napisał.
Po stłumieniu przez Niemców powstania w warszawskim getcie Broniewski napisał wiersz Żydom polskim. Składał hołd Synom Machabeuszy, którzy podjęli walkę, rozpoczętą we wrześniu 1939. Bez cienia nadziei na zwycięstwo stanęli przeciwko Niemcom. Żeby pokazać, że potrafią umierać godnie.
Wspólne zaświeci nam niebo ponad zburzoną Warszawą,
gdy zakończymy zwycięstwem krwawy nasz trud wieloletni:
każdy człowiek otrzyma wolność, kęs chleba i prawo
i jedna powstanie rasa, najwyższa: ludzie szlachetni.
.Zadedykował wiersz Szmulowi Zygelbojmowi, który popełnił w Londynie samobójstwo, próbując zwrócić uwagę świata na mordowane w Warszawie getto. Potem napisał jeszcze kilka wierszy poświęconych losowi Żydów, wśród nich dramatyczne, mickiewiczowskie w duchu Ballady i romanse o opustoszałym żydowskim miasteczku, po którym biega naga, oszalała z bólu („Mama pod gruzami, tata w Majdanku”) trzynastoletnia Ryfka. Czasem ludzie litują się nad nią, dają bułkę albo grosz, aż któregoś dnia w miasteczku pojawiają się SS-mani prowadzący Jezusa.
„Słuchaj, Jezu, słuchaj, Ryfka, sie Juden,
za koronę cierniową, za te włosy rude,
za to, żeście nadzy, za to, żeśmy winni,
obojeście umrzeć powinni”.
I ozwało się Alleluja w Galilei,
i oboje anieleli po kolei,
potem salwa rozległa się głucha…
„Słuchaj dzieweczko!… Ona nie słucha…”
.Chcąc oddać miarę tragedii, Broniewski zestawił los Żydów z losem krzyżowanego Chrystusa. W świecie ateizmu nie znalazł równie mocnej metafory.
W maju 1944 roku zaczął pisać Banię z poezją. Miała być dziełem na miarę Pana Tadeusza i Beniowskiego, choć najbliżej jej do Kwiatów polskich Tuwima. Wiktor Weintraub porównał poemat do Oniegina Aleksandra Puszkina. Pisał: „Różnił się od tamtych zamaszystością, szorstkością, pewną brulionowatością, żołnierską nutą”. Pięcioczęściowa opowieść o epopei Polaków po klęsce wrześniowej – z elementami autobiograficznymi – zamierzona została na dziesięć tysięcy wersów.
Opublikowana w lipcu w dwutygodniku „W drodze” pierwsza część Bani… wzbudziła zachwyt. Pisano, że to poetycki klejnot, utwór o szerokim oddechu i wielkiej formie, a Broniewski zasiadł do kolejnej części. Ale nie zdążył wiele napisać. Wybuchło powstanie warszawskie. Przyglądał się z daleka, jak umiera miasto, któremu poświęcił tyle wierszy.
„Jestem rozklekotany fizycznie i psychicznie. Piszę dużo, ale nie lubię tego, co piszę” – donosił córce. Bał się o Marię Zarębińską (nie wiedział, że jest w obozie) i Majkę, o których nie miał żadnych informacji. Gruzy, w jakie została obrócona Warszawa, da się odbudować, bliskich, którzy zginęli – odzyskać nie będzie można.
Pół roku próżnowała „Bania
z poezją”. Czemu? Od Powstania
w Warszawie – źle poetą być,
i wolę grzęznąć w ciężkie smutki
(na rym czytelnik czeka: wódki –
Nieprawda: wolę nie chcieć żyć).
I choć tak nie chcę, choć tak wolę,
zalewam rozpacz alkoholem[…]
.Nie ukończył poematu. Znamy tylko 560 wersów z planowanych dziesięciu tysięcy, choć w liście do Tuwima Broniewski chwalił się, że ma już gotowe około półtora tysiąca. Ile było ich naprawdę? Kartki rękopisu przechowywane w muzeum poety w Warszawie noszą wyraźne ślady przycinania, przypuszczalnie część z nich została usunięta. Bania… miała opisywać losy Polaków podczas II wojny światowej, a więc także losy milionów ludzi wywiezionych i wtrąconych do sowieckich więzień. Być może Broniewski wracając do kraju wolał się ich pozbyć. „Z tych samych chyba powodów brak jest autografów wierszy o wymowie antysowieckiej Tułacza armia, Wszystko jedno nam żołnierzom, Przepis na poezję” – napisała Lichodziejewska. Mogło tak być. Bania… była w Polsce do roku 1989 publikowana tylko raz, w tygodnikach „Odrodzenie” i „Przekrój” w 1946 roku, i to z cenzorskimi ingerencjami.
Nie dokończył Bani z poezją z jeszcze jednego powodu. Gdy otrząsnął się po klęsce powstania i znów zaczął pisać (drugą część Bani… „W drodze” opublikowało w styczniu 1945 roku), otrzymał wiadomość o śmierci Marii Zarębińskiej w obozie w Oświęcimiu. „Zaczął teraz pić na umór. […] Pijaństwa kończyły się z reguły atakami płaczu. Na całe dnie znikał z domu” – wspominał Weintraub. Owszem, pisał, ale były to wiersze poświęcone Marii, które weszły później do ich wspólnego tomu Ręka umarłej.
Mariusz Urbanek
Fragment książki “Broniewski. Miłość, wódka, polityka”, Wydawnictwo Iskry.
