Pierwsze książki drukowane po polsku. Wiemy kto i kiedy je wydał?

25 lipca 1510 r. Florian Ungler, drukarz pochodzenia bawarskiego, otworzył drukarnię w Krakowie. Obok oficyny Jana Hallera, było to pierwsze miejsce drukujące książki w całości w języku polskim. We wtorek 25 lipca 2023 r. mija 513 lat od tego wydarzenia.

Początki druku na ziemiach polskich

.Najprawdopodobniej między 1440 a 1450 r. Jan Gutenberg, moguncki złotnik, rzemieślnik i drukarz, opracował własną wersję metalowych czcionek oraz aparat do ich odlewania, w którym zastosował nowatorską metodę wymiennych matryc. Gutenberg opracował także nowy model prasy drukarskiej oraz podstawowe zasady składu tekstu. Dzięki stworzonym narzędziom otworzył swoje własne wydawnictwo, uchodzące za pierwszą dużą organizację tego typu.

Wynalazek Gutenberga, określanego dziś mianem ojca nowożytnego druku, walnie przyczynił się do rozkwitu drukarstwa w drugiej połowie XV w. oraz w stuleciu XVI. Nowinki technologiczne szybko dotarły także na tereny Królestwa Polskiego.

Za najstarszy druk wykonany w Polsce uchodzi Almanach Cracoviense ad annum 1474, a więc nic innego jak kalendarz na rok 1474, który powstał najprawdopodobniej w roku poprzednim (1473). Jego twórcą był Kasper Straube, drukarz pochodzący z Bawarii, od którego zaczyna się historia drukarstwa w Polsce. Pisma, które opuszczały jego drukarnię, były wydawane po łacinie. To właśnie Straubemu przypisuje się wydanie najstarszej książki drukowanej na ziemiach Polskich – Explanatio in Psalterium (Wykład psałterza) autorstwa Juana de Torquemady (1475-1476).

Najstarsze druki w języku polskim powstały w 1475 r. we Wrocławiu, który wówczas nie był częścią Królestwa Polskiego. Mowa o trzech modlitwach dziennych: Ojcze nasz, Zdrowaś Maryjo i Wierzę w Boga (Skład Apostolski). Ich wydawcą był Kasper Elyan – kanonik kapituły katedralnej we Wrocławiu pochodzący z Głogowa.

Pierwsi drukarze i ich oficyny

.Stolicą i prawdziwym centrum drukarstwa na ziemiach polskich w XVI w. był Kraków. U progu XVII stulecia na 25 działających w Polsce drukarni aż 9 znajdowało się w Krakowie. To właśnie tam swoją działalność prowadził wspomniany Kasper Straube – pierwszy drukarz działający na ziemiach polskich (1473-1477).

Obok Straubego do pionierów drukarstwa na ziemiach wchodzących w skład Królestwa Polskiego zaliczyć można Szwajpolta Fiola (Kraków), Jakuba Karweyse (Malbork) czy Konrada Baumgartena (Gdańsk). Wszyscy prowadzili swą działalność już w l. 90. XV w. Każdy z nich pochodził z Niemiec.

Ze źródeł archiwalnych znane są także dwa nazwiska drukarzy działających w l. 80. XV w. w Krakowie – Jana Pepelau oraz Jana Krügera. Nie zachowały się jednak żadne druki, które opracowali.

Do najważniejszych drukarni istniejących w Polsce w wieku XVI zaliczyć trzeba bez wątpienia krakowską oficynę Jana Hallera, który w pierwszej ćwierci tego stulecia był monopolistą w mieście; oficynę Hieronima Wietora (Kraków); drukarnię Siebeneycherów (Kraków) oraz Drukarnię Łazarzową (Kraków), która w 2 połowie XVI w. i na początku wieku XVII uchodziła za czołową oficynę drukarską w Polsce. To właśnie tam ukazała się drukiem większość prac Jana Kochanowskiego, a także słynna Biblia Wujka. Godna uwagi jest również działalność drukarska polskich innowierców, którzy m.in. w Brześciu Litewskim (kalwini), Rakowie (bracia polscy) i Królewcu (luteranie) stworzyli prężnie działające ośrodki wydawnicze.

Na miejsce szczególne zasługuje również oficyna Floriana Unglera, która obok zakładu Jana Hallera stała się pierwszą w historii drukarnią wydającą książki w języku polskim.

Florian Ungler i drukarnia wydająca książki w całości po polsku

.Florian Ungler rozpoczął działalność w Krakowie w 1510 r. we współpracy z innym drukarzem niemieckiego pochodzenia Wolfgangiem Lernem (współpracowali do 1514 r.). Jego oficyna drukarska mieściła się przy ul. Kanoniczej 17, niedaleko Rynku Głównego. Miejsce to istnieje do dziś.

Działalność oficyny Unglera można podzielić na dwa etapy: pierwszy (1510-1516) oraz drugi (1521-1536). W latach 1516-1521 Florian Ungler, z powodu kłopotów finansowych i dominacji Jana Hallera na krakowskim rynku wydawniczym, zawiesił własną działalność, decydując się na objęcie funkcji kierownika technicznego w oficynie lokalnego monopolisty. Mimo to, Florian Ungler zdołał zapisać się w historii polskiego drukarstwa.

W 1513 r. w oficynie Unglera ukazał się drukiem modlitewnik autorstwa Biernata z Lublina pt. Raj duszy. Przez wielu jest on do dziś uważany za pierwszą książkę wydrukowaną w całości w języku polskim. W rzeczywistości pierwszeństwo należy przypisać Janowi Hallerowi, który kilka lat wcześniej (w 1508 r.) wydał drukiem w całości po polsku dzieło nieznanego autora pt. Historyja umęczenia Pana naszego Jezusa Chrystusa, na pienie polskie wydana. Nie zmienia to jednak faktu, że dokonanie Floriana Unglera było znaczące, szczególnie, że stanowiło dopiero preludium do dalszej działalności drukarskiej o poważnym znaczeniu dla polskiej kultury.

W oficynie Floriana Unglera ukazało się jeszcze co najmniej kilka znaczących druków godnych uwagi. Obok Raju duszy był to np. drugi w historii traktat poświęcony polskiej ortografii (Stanisław Zaborowski, Ortographia seu modus recte scribendi et legendi Polonicum idioma quam utilissimus), słynny zielnik Stefana Falimirza (O ziołach i mocy ich), a także pierwsze drukowane mapy Polski i zachodniej części Litwy autorstwa Bernarda Wapowskiego.

Nowatorstwo Unglera polegało nie tylko na drukowaniu książek w języku polskim. Bawarski drukarz jako pierwszy wprowadził bowiem do Polski antykwę. Zaadaptował również inny rodzaj czcionki – szwabachę – dla potrzeb alfabetu polskiego (tzw. polska szwabacha). Przypisuje się mu także pierwszą próbę stworzenia oryginalnej czcionki polskiej.

Florian Ungler zmarł w 1536 r. Drukarnię przejęła wówczas jego żona Helena, która prowadziła ją do swojej śmierci w 1551 r. Nie była to sytuacja wyjątkowa. Podobna praktyka miała miejsce choćby w przypadku wspomnianej oficyny Hieronima Wietora, którą po śmierci założyciela prowadziła jego żona Barbara. Wdowa wyszła za mąż po raz drugi (za Łazarza Andrysowicza) dając początek słynnej Oficynie Łazarzowej.

W 1551 r. urządzenia i materiał typograficzny oficyny Floriana i Heleny Unglerów zostały zakupione przez ród Szarffenbergów, także prowadzący działalność drukarską i wydawniczą.

„Kultura Najważniejsza” czyli sposób na spędzenie weekendu ze sztuką

.„Kultura Najważniejsza” to newsletter tworzony przez redakcję „Wszystko co Najważniejsze”, w którym podpowiadamy, co warto obejrzeć, co przeczytać, czego posłuchać, ale i czego – posmakować. Odrywając się od codzienności, chcemy przypomnieć o fascynującym świecie kultury i sztuki, na który warto znaleźć czas. Zachęcamy do zapisania się do specjalnego, darmowego newslettera „Kultura Najważniejsza” [LINK DO ZAPISÓW].

Oprac. Patryk Palka