Racja stanu a dobro państwa

Za każdym razem, gdy używane jest pojęcie racji stanu – powinno być ono traktowane jako wezwanie do obywatelskiej troski o państwo, jego niepodległość oraz rozwój. W ujęciu republikańskim racja stanu stanowi immanentną cechę wspólnoty politycznej – pisze prof. Arkady RZEGOCKI

.Dzisiejszą polską scenę polityczną charakteryzują szeroki pluralizm poglądów i głębokie różnice w odczytywaniu otaczającej nas rzeczywistości. Prowadzi to do sytuacji, w której jednoznaczne zdefiniowanie racji stanu (fr. raison d’État, łac. ratio status), klasycznie rozumianej jako nadrzędny interes państwowy, wyższy niż wszelkie inne interesy i normy, a przede wszystkim wspólny dla większości obywateli i instytucji działających na rzecz państwa, wydaje się właściwie niemożliwe.

W aktualnych uwarunkowaniach społeczno-politycznych, uwzględniających złożoność historycznego kontekstu, jasne zdefiniowanie pojęcia racji stanu stanowi intelektualne wyzwanie. Pojęcie to, szeroko obecne w debacie publicznej i odmieniane niemalże przez wszystkie przypadki, coraz częściej jest nadużywane lub traktowane instrumentalnie do realizacji interesów wybranych grup społecznych i politycznych, co prowadzi do zaciemnienia jego znaczenia czy wręcz niezrozumienia go przez obywateli, a przez to do odrzucenia tego sposobu myślenia o państwie, jego roli i znaczeniu.

Tymczasem za każdym razem, gdy używane jest pojęcie racji stanu – powinno być ono traktowane jako wezwanie do obywatelskiej troski o państwo, jego niepodległość oraz rozwój.

Racja stanu w historii

.W myśleniu o ratio status należy wyróżnić dwie tradycje – klasyczną i nowożytną. Pierwsza opiera się w istocie na dorobku intelektualnym starożytności i średniowiecza. W myśl tradycji klasycznej interes państwa i prawa państwowe wpisują się w ład stworzony przez Boga albo przez naturę. Tradycja nowożytna kształtowała się od XVI wieku, kiedy to interes państwa i jego prawa stały się dla władców ważniejsze niż wszelkie inne byty i idee. Na przestrzeni wieków te dwie tradycje – klasyczna i nowożytna – przenikały się wzajemnie i uzupełniały.

W praktyce pojęcie racji stanu przez wieki kojarzone było z absolutnym sposobem sprawowania władzy przez króla nad poddanymi. To z tego powodu obywatele Rzeczypospolitej długo odrzucali pojęcie racji stanu, kojarząc je z absolutyzmem, a więc utratą wolności i arbitralnymi rządami. Spowodowany rozbiorami upadek Rzeczypospolitej przyniósł zetknięcie Polaków z absolutyzmami i pozbawienie ich możliwości decydowania przez nich o sobie, o swojej wspólnocie i sprawach lokalnych. W pewnych aspektach sytuacja byłych obywateli Rzeczypospolitej była analogiczna do sytuacji obywateli helleńskich polis, które weszły w skład wielkich imperiów. Doskonale wiemy, jak to się skończyło – brak partycypacji politycznej w starożytnej Grecji spowodował odwrót od życia wspólnotowego.

W XIX wieku, w dobie nacjonalizmów, pojęcie racji stanu zostało włączone w proces tworzenia tożsamości nowoczesnych narodów. Fundamentalne interesy państwa zaczęła realizować już nie tylko węższa lub szersza grupa, lecz zaangażowany był w to cały naród. Wówczas to polityka stała się domeną ogólnonarodową, a interes narodu mocno związano z interesem państwa. Wytworzony w tym procesie kult państwa wyrósł do absurdalnego rozmiaru w systemach totalitarnych. Doprowadziło to do całkowitej destrukcji życia społecznego i politycznego. W końcu w toczonych w XX wieku wojnach totalnych w imię interesu państwa dążono do unicestwienia całych narodów, zarówno w sensie kulturowym, jak i biologicznym.

W imię niepodległości

.Zetknięcie się z absolutyzmami przez Rzeczpospolitą wywołało radykalne przyspieszenie procesu wzmocnienia polskiej tożsamości w federacji wielonarodowej, swego rodzaju polonizację szerokich kręgów społecznych. Niepodległość państwa, gwarantującego prawa obywatelskie wszystkim jego mieszkańcom, stanowiła podstawowy, powszechnie uznawany cel. Równolegle w środowiskach inteligenckich toczyła się debata na temat tożsamości narodowej, a także sposobów myślenia o polityce i działaniu politycznym. Odzyskanie przez Polaków państwowości w 1918 roku zaowocowało rozpowszechnieniem się w przestrzeni publicznej zarówno pojęcia racji stanu, jak i pojęcia interesu narodowego. W konsekwencji powstały dwa podejścia do spraw publicznych: pierwsze, polegające na odwoływaniu się do pojęcia racji stanu i kładące akcent na interes odrodzonego państwa, oraz drugie, odwołujące się do interesu narodowego.

Warto zaznaczyć, że obecnie polski „interes narodowy” i polska „racja stanu” są synonimami, między którymi nie ma przeciwstawności.

Interes narodowy w sensie przedmiotowym odnosi się do czynników motywacyjnych w polityce państwa, stanowiących odzwierciedlenie naturalnych tendencji do obrony posiadanych wartości i zdobywania wartości pożądanych. Jest instrumentem mobilizującym, integrującym i konsolidującym elity polityczne i obywateli danego państwa w sferze działań wewnętrznych i oddziaływań międzynarodowych. W nowoczesnym ujęciu interes narodowy odnosi się raczej do politycznej wspólnoty obywatelskiej, w której wszystkie jednostki niezależnie od ich pochodzenia etnicznego, wyznania czy języka łączą lojalność wobec państwa i takie same reguły równości i wolności. Im większe zaangażowanie obywateli w artykułowanie interesu narodowego i im silniejsza demokratyczna kontrola nad państwem, tym mniejszy jest dystans między rozumieniem interesu przez społeczeństwo a polityką państwa. Interes narodowy jest więc kategorią zbiorczą, obejmującą rozmaite interesy cząstkowe czy sektorowe o charakterze politycznym, gospodarczym, wojskowym, technologicznym, kulturalnym i społecznym.

Współczesne państwo polskie znacznie mocniej niż w przeszłości sięgnęło po tradycje nowożytne rozpowszechnione w świecie zachodnim. Ponad sto lat braku własnej suwerenności i podmiotowości na arenie międzynarodowej wytworzyło wyraźny podział na państwo i jego interesy oraz na interesy narodu i jednostek. Ten podział, mimo że złagodzony przez proces wychowawczy w II Rzeczypospolitej, do dziś pozostaje istotnym elementem polskiego języka i polskiej świadomości. Pojęcie racji stanu było więc w okresie międzywojennym szeroko rozpowszechnione w polskiej publicystyce oraz w polskim życiu politycznym. Pozwalało zwracać uwagę na sprawy najważniejsze z punktu widzenia przetrwania i rozwoju państwa.

Racja stanu łączy się ściśle z ideą niepodległości i stała się warunkiem sine qua non praktykowania wolności jednostki i narodu i pełnego życia wolnego obywatela w wolnym i suwerennym państwie. Polacy w nowożytności rozwinęli ideę Rzeczypospolitej jako wspólnoty wolnych obywateli.

Pozytywne rozumienie racji stanu

.Pojęcie racji stanu jest w polskiej historii i tradycji od XIX wieku rozumiane pozytywnie, jako element przypominający o istnieniu wspólnego interesu, wyższych, ponadpartykularnych racji. Powinno więc być ono pojęciem pomocnym w wychowaniu obywatelskim i ważnym w politycznej analizie działań podejmowanych na arenie międzynarodowej przez poszczególne państwa, a przede wszystkim rządy. Oznacza to, że racja stanu należy do tych kluczowych pojęć polskiej polityki, publicystyki, myśli politycznej, których analiza może nam coś ważnego powiedzieć o polskiej oryginalności, tradycji, doświadczeniu zbiorowym.

Od ponad trzech dekad poszukujemy właściwej formy ustrojowej, społecznej, a także wzoru życia rodzinnego i zbiorowego. Polskie rozumienie racji stanu może być w tym procesie niezwykle pomocne, z zachowaniem jednak dużej ostrożności w stosowaniu tego pojęcia w relacjach z obcokrajowcami i w debacie publicznej. Tylko wtedy będziemy mogli lepiej zrozumieć i poznać polską tradycję myślenia o polityce, a racja stanu ułatwi nam znalezienie odpowiedniej formy dla polskich aspiracji i polskiego stylu życia oraz naszej aktywności w wymiarze globalnym.

.W perspektywie budowania lepszej przyszłości jesteśmy zobowiązani do pielęgnowania idei suwerennej i niepodległej Rzeczypospolitej, która działa asertywnie wobec innych państw i aktywnie współkształtuje relacje dwu- i wielostronne. W ten sposób powstaje przestrzeń wolności i rozwoju obywateli oraz państwa. Racja stanu jest więc pojęciem inspirującym i mobilizującym obywateli do działania dla dobra państwa. W ujęciu republikańskim racja stanu stanowi immanentną cechę wspólnoty politycznej. Obecnie ma to kluczowe znaczenie w sytuacji, kiedy jesteśmy świadkami zachodzących na świecie zmian o wymiarze historycznym. Dlatego właśnie zaangażowanie Polski w takich formatach, jak np. NATO, UE, Inicjatywa Trójmorza, Bukaresztańska 9, Trójkąt Lubelski, Grupa Wyszehradzka czy Trójkąt Weimarski, świadczy o naszym poczuciu odpowiedzialności za dobro wspólne, za region, Europę. Zrozumienie istoty racji stanu pozwoli nam wszystkim skuteczniej działać w imię interesu własnego państwa, interesu wspólnego i budować bardziej integralny i inkluzywny świat, w którym Polska będzie odgrywać znaczącą rolę.

Arkady Rzegocki
Tekst opublikowany w nr 33 miesięcznika opinii „Wszystko co Najważniejsze” [LINK].