Prof. Piotr GLIŃSKI: Sprawa honoru. Restytucja utraconych dóbr kultury

Sprawa honoru.
Restytucja utraconych dóbr kultury

Photo of Prof. Piotr GLIŃSKI

Prof. Piotr GLIŃSKI

Poseł na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej. Profesor zwyczajny nauk humanistycznych. W latach 2015–2023 Minister kultury i dziedzictwa narodowego. W latach 2005 - 2011 przewodniczący Polskiego Towarzystwa Socjologicznego. Związany z Instytutem Filozofii i Socjologii PAN. W latach 1997 -2005 kierował Zakładem Społeczeństwa Obywatelskiego.

Ryc.Fabien Clairefond

zobacz inne teksty Autora

W chwili zakończenia II wojny światowej w kopalniach, klasztorach i zamkowych piwnicach na terenie Niemiec znajdowało się pięć milionów dzieł sztuki zrabowanych, skonfiskowanych lub zakupionych po zaniżonych cenach na rozkaz Hitlera i innych przywódców nazistowskiego reżimu – dzieł zrabowanych z terenów okupowanych przez III Rzeszę. Wśród tych dzieł znajdowały się także polskie straty wojenne. Polska nigdy nie przestanie ich szukać – pisze prof. Piotr GLIŃSKI

.Rozmiar strat poniesionych przez Polskę w czasie II wojny światowej jest do dziś niemożliwy do precyzyjnego określenia. Szacunki powojenne mówiły o ponad 516 tysiącach zrabowanych bądź zniszczonych dzieł sztuki, wycenianych łącznie na kilkadziesiąt miliardów ówczesnych dolarów. Skala spustoszenia jest bezpośrednią konsekwencją skomplikowanych losów wojennych Polski. Dobra kultury, kruche i delikatne, ulegały często zniszczeniu bezpośrednio w wyniku działań wojennych – ostrzałów, bombardowań i towarzyszących im pożarów. Najcenniejsze były grabione w wyniku precyzyjnie zaplanowanej i ukrytej pod pozorami legalności rekwizycji prowadzonej przez reżim nazistowski lub w czasie niekontrolowanego i nierzadko przypadkowego rabunku, w szczególności podczas odwrotu wojsk okupanta. Niemieckie władze swobodnie korzystały też z polskich zbiorów publicznych i prywatnych, wykorzystując je do dekoracji własnych biur, urzędów, gabinetów i mieszkań. W wyniku II wojny światowej z polskich zbiorów zniknęło bezpowrotnie wiele arcydzieł. Zagrabione dobra kultury znajdują się obecnie w różnych krajach, na różnych kontynentach: zostały wywiezione w trakcie powojennych działań aliantów albo trafiły tam po wejściu na międzynarodowy rynek antykwaryczny, gdy wiedza o ich pochodzeniu już się zatarła.

Wobec ogromu zniszczeń i strat restytucja utraconych dóbr kultury jest jednym z priorytetów polskiego rządu. Mimo upływu ponad 70 lat od momentu zakończenia wojny Ministerstwo Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu RP nie ustaje w dokumentowaniu, poszukiwaniu i odzyskiwaniu polskich strat wojennych, czyli ruchomych dóbr kultury utraconych w wyniku II wojny światowej z terenów Polski w jej granicach po 1945 roku, pochodzących ze zbiorów publicznych, prywatnych i kościelnych. Restytucja dzieł sztuki prowadzona jest przez Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu na rzecz Skarbu Państwa w oparciu o zasady międzynarodowego prawa publicznego. Sukces sprawy restytucyjnej zależy jednak nie tylko od zgromadzonej dokumentacji, wieloletnich niekiedy negocjacji, ale również od stosunków międzynarodowych i woli zwrotu zagrabionych w czasie wojny zabytków.

To właśnie ministerstwo prowadzi bazę strat wojennych – jedyny ogólnopolski rejestr utraconych dóbr kultury, zawierający obecnie niemal 64 tysiące rekordów. Informacje te są podstawą prowadzonych przez resort poszukiwań utraconych zabytków, m.in. codziennego monitoringu rynku aukcyjnego. W momencie odnalezienia straty wojennej sporządzany jest wniosek restytucyjny, a już sam fakt rejestracji obiektu w bazie stanowi jeden z dowodów w sprawie. Baza strat wojennych jest stale uzupełniana i weryfikowana, ponieważ prowadzone badania na bieżąco dostarczają nowych informacji. Brak obiektu w bazie nie oznacza, że nie jest on stratą wojenną.

Obecnie Ministerstwo Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu prowadzi ponad 80 postępowań restytucyjnych w kraju i za granicą, m.in. na terenie Niemiec, Wielkiej Brytanii, USA, Szwecji, Austrii i Stanów Zjednoczonych. Dzięki współpracy z organami ścigania, przedstawicielami Krajowej Administracji Skarbowej, muzealnikami i wszystkim innymi osobami, które weryfikują informacje na temat obiektów utraconych, od ponad dekady udało się odzyskać ponad 500 pojedynczych dzieł sztuki, w tym obrazy, grafiki, rękopisy i starodruki, zabytki archeologiczne, retabulum ołtarzowe, przedmioty rzemiosła artystycznego i zabytki etnograficzne.

Do najcenniejszych odzyskanych dzieł należą choćby obrazy Żydówka z pomarańczami Aleksandra Gierymskiego, Przy fortepianie Jacka Malczewskiego, Wnętrze katedry w Mediolanie Marcina Zaleskiego, rzeźba Diana Jean-Antoine’a Houdona, XVIII-wieczne meble (stolik do gry w karty, kabinet i biurko), lekyt czerwono-figurowy z pierwszej poł. IV w. p.n.e. czy obiekty etnograficzne z przedwojennej kolekcji obecnego Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi.

Ministerstwo Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu działa także aktywnie na rzecz popularyzacji tematyki strat wojennych w społeczeństwie, organizując wystawy, pokazy filmowe, wydając publikacje książkowe oraz kalendarze z wizerunkami poszukiwanych dóbr kultury. W ostatnim czasie nakładem resortu ukazało się trzytomowe opracowanie przedwojennych zbiorów warszawskiego Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych autorstwa Romana Olkowskiego. Znaczna część kolekcji TZSP pozostaje poszukiwanymi stratami wojennymi, a duże zainteresowanie tą publikacją, nie tylko wśród badaczy i muzealników, świadczy o tym, że temat jest żywy i ważny.

.Choć od wybuchu II wojny światowej minęło już ponad 80 lat, spowodowane przez nią straty w polskim dziedzictwie wciąż są dotkliwie odczuwalne. Ta dziejowa krzywda nie ulega przedawnieniu i wciąż nie jest za późno, aby próbować ją naprawić. Restytucja polskich dóbr kultury to proces ciągły i nieskończony, a dla mnie, jako Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu, stanowi ona obowiązek i honor.

Piotr Gliński

Materiał chroniony prawem autorskim. Dalsze rozpowszechnianie wyłącznie za zgodą wydawcy. 22 czerwca 2021
Fot. Aleksiej WITWICKI / Forum