Laureaci Nagrody Nobla we Wrocławiu.

44. Zjazd Fizyków Polskich

44 Zjazd Fizyków Polskich odbywał się w niedawno zbudowanym Centrum Konferencyjnym Politechniki Wrocławskiej. Zjazd ukazał szeroki przegląd najnowszych osiągnięć fizyki. Widać było wyraźnie, że do wielu z nich znaczący wkład wnieśli również polscy, w tym wrocławscy uczeni – pisze prof. Bernard JANCEWICZ

.Rok 2017 obfituje w okrągłe rocznice związane z postaciami wybitnych polskich fizyków: 150-lecie urodzin Marii Skłodowskiej-Curie, 120-lecie urodzin jej córki Irène Joliot-Curie oraz 100-lecie śmierci Mariana Smoluchowskiego. Na wniosek Polskiego Towarzystwa Fizycznego Senat Rzeczypospolitej Polskiej podjął w czerwcu uchwałę o ogłoszeniu roku 2017 Rokiem Mariana Smoluchowskiego.

Dlatego tegoroczny 44 Zjazd Fizyków Polskich był wydarzeniem wyjątkowym i przyciągnął do Wrocławia ponad siedmiuset uczonych z kraju i zagranicy, w tym trzech laureatów Nagrody Nobla: Gerarda ‘t Hoofta, nagrodzonego w 1999 roku za wyjaśnienie struktury oddziaływań elektrosłabych, Theodora W. Haenscha, który nagrodę odebrał w 2005 roku za precyzyjną spektroskopię laserową, oraz Shuji Nakamurę — wyróżnionego nagrodą w 2014 roku za wydajną diodę wysyłającą światło niebieskie. Zjazdy Fizyków Polskich odbywają się cyklicznie w najważniejszych ośrodkach naukowych od 1920 roku, a Wrocław był gospodarzem tego najwyższej rangi wydarzenia naukowego już po raz czwarty (poprzednie odbyły się w latach 1957, 1977, 1995). Zjazd odbywał się pod patronatem ministra nauki i szkolnictwa wyższego Jarosława Gowina oraz prezydenta Wrocławia Rafała Dutkiewicza.

Dla uświetnienia Roku Smoluchowskiego Politechnika Wrocławska ufundowała popiersie uczonego, usytuowane przy jednym z gmachów uczelni, na rogu ulic Ignacego Łukasiewicza i Mariana Smoluchowskiego, uroczyście odsłonięte podczas przerwy w obradach.

Marian Smoluchowski, którego prace inspirowały Alberta Einsteina, był pionierem fizyki statystycznej.

Smoluchowski otrzymał w 1900 roku stanowisko profesora nadzwyczajnego w Katedrze Fizyki Teoretycznej na Uniwersytecie Lwowskim jako najmłodszy profesor Cesarstwa Austro-Węgierskiego. Wykazał, inną niż Albert Einstein metodą, że charakterystyczne dla opisu ruchów Browna średnie kwadratowe przesunięcie obserwowanej cząstki jest powiązane z liczbą Avogadra i temperaturą cieczy (równanie Einsteina-Smoluchowskiego). Wyjaśnienie to przyczyniło się walnie do ostatecznego zaakceptowania przez społeczność naukową realnego istnienia atomów. Albert Einstein wykorzystał uzyskane przez Smoluchowskiego wyniki przy formułowaniu teorii wyjaśniającej chaotyczne ruchy cząstek (ruchy Browna), a jedno z równań teorii dyfuzji znane jest jako równanie Smoluchowskiego.

Był Marian Smoluchowski autorem innych fundamentalnych prac dotyczących kinetyczno-molekularnej teorii materii i fizyki statystycznej. Zapoczątkował tworzenie teorii procesów stochastycznych, wyjaśnił zjawisko opalescencji krytycznej, a także udzielił wspólnie z Einsteinem odpowiedzi na pytanie, dlaczego niebo ma kolor niebieski. Opublikował ważną poznawczo i epistemologicznie inspirującą statystyczną interpretację drugiej zasady termodynamiki.

Na jego cześć ponad pół wieku temu ustanowiono medal jego imienia. Jest to najwyższe odznaczenie Polskiego Towarzystwa Fizycznego, przyznawane osobom, których prace przyczyniły się w sposób wybitny do rozwoju co najmniej jednej z dziedzin fizyki, oraz za zasługi dla rozwoju fizyki w Polsce, bez względu na stopień, tytuł naukowy, miejsce pracy i przynależność państwową nagrodzonego.

W 2017 roku laureatem Medalu Mariana Smoluchowskiego został wybitny wrocławski fizyk teoretyk Jerzy Lukierski z Instytutu Fizyki Teoretycznej Uniwersytetu Wrocławskiego. Jest on uznanym autorytetem i specjalistą w dziedzinie matematycznego opisu oddziaływań fundamentalnych i struktury mikroświata. Tematyka badawcza Lukierskiego dotyczy zagadnień teorii pola, takich jak modelowanie układów z ciągłym widmem masy, czy też opisu stanów nietrwałych i rezonansowych, teorii supersymetrycznych, w tym modeli supercząstek wirujących, teorii złożonych pól cechowania, teorii grup kwantowych i ich deformacji. Jerzy Lukierski jest znany z badań w zakresie tzw. nowej teorii strun i M-teorii, ze szczególnym uwzględnieniem opisu stanów złożonych, dynamiki rozciągłych obiektów supersymetrycznych oddziałujących z wielowymiarową supergrawitacją czy też opisu M-teorii w przestrzeni euklidesowej oraz struny twistorowej. Najważniejszym osiągnięciem Lukierskiego było sformułowanie po raz pierwszy w literaturze kwantowej deformacji algebry symetrii relatywistycznych w czterech wymiarach, tzw. algebry kappa-Poincarégo. Lukierski jest twórcą wrocławskiej i łódzkiej szkoły fizyki matematycznej, zajmującej się modelami nieprzemiennych teorii pola, ich kwantowych symetrii w kontekście kwantowej teorii grawitacji oraz możliwej unifikacji wszystkich oddziaływań fundamentalnych.

Wcześniej dwukrotnie wyróżnieni tym medalem byli fizycy z Wrocławia — Jan Rzewuski w 1983 i Jan Misiewicz w 2013 roku.

Podczas tegorocznego zjazdu wręczono też Nagrodę Naukową im. Wojciecha Rubinowicza za osiągnięcie naukowe ostatnich lat, którą otrzymał Grzegorz Sęk z Wydziału Podstawowych Problemów Techniki Politechniki Wrocławskiej. Polskie Towarzystwo Fizyczne przyznaje też inne laury: Nagrodę za Pracę Doktorską wraz z wyróżnieniami, Nagrodę im. Arkadiusza Piekary za Pracę Magisterską wraz z wyróżnieniami, Nagrodę im. Krzysztofa Ernsta za popularyzację fizyki oraz Nagrodę I stopnia i Medal im. Grzegorza Białkowskiego dla wyróżniającego się nauczyciela wraz z nagrodami II i III stopnia.

Laureaci Nagród Nobla opowiedzieli we Wrocławiu o drogach dojścia do swoich odkryć lub o aktualnym stanie swojej dziedziny.

Charles Bennett z Centrum Badawczego IBM, Anton Zeilinger z Uniwersytetu Wiedeńskiego i Michał Horodecki z Uniwersytetu Gdańskiego zaprezentowali informatykę kwantową, pełną zaskakujących własności, zupełnie nie do pojęcia na gruncie fizyki klasycznej. Uzupełnieniem tej tematyki był wykład Iwo Białynickiego-Biruli z Centrum Fizyki Teoretycznej PAN w Warszawie z opisem fotonu w mechanice kwantowej. Paweł Nurowski z Centrum Fizyki Teoretycznej PAN i Andrzej Królak z Instytutu Matematycznego PAN w Warszawie opowiedzieli o wykryciu sygnału fal grawitacyjnych — ważnym przewidywaniu Einsteina, długo czekającym na potwierdzenie. Andrzej Udalski z Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Warszawskiego omówił 25-letni projekt OGLE, mający na celu wykrywanie i obserwację zjawisk mikrosoczewkowania grawitacyjnego. Halina Abramowicz z Uniwersytetu w Tel Awiwie, Andrzej Buras z Uniwersytetu Technicznego w Monachium i Anna Kaczmarska z Instytutu Fizyki Jądrowej PAN w Krakowie mówili o perspektywach fizyki wysokich energii, opisującej najmniejsze składniki materii, a Maciej Chorowski z Narodowego Centrum Badań i Rozwoju w Warszawie o współzależności fizyki i techniki przy budowie wielkich urządzeń badawczych. Przyznam, że zaskoczyło mnie stwierdzenie, iż Wielki Zderzacz Hadronów pod Genewą jest największą maszyną w dziejach ludzkości. Witold Nazarewicz z Uniwersytetu Stanowego Michigan omówił sztucznie wytworzone pierwiastki superciężkie, którym w 2016 roku nadano międzynarodowe nazwy: nihonium 113, moscovium 115, tennessine 117 i oganesson 118 (Polskie Towarzystwo Chemiczne ma prawo wybrać dla nich polskie nazwy, ale jeszcze tego nie uczyniło). Adam Maj z Instytutu Fizyki Jądrowej w Krakowie pokazał, jakie kształty przyjmują jądra atomowe w stanach wzbudzonych. O fizyce materii skondensowanej mówili: Józef Spałek z Uniwersytetu Jagiellońskiego (skorelowane fermiony), Tomasz Story z Instytutu Fizyki PAN (materiały topologiczne) oraz Marek Samoć z Politechniki Wrocławskiej (materiały z nieliniowymi efektami optycznymi).

Wygłoszono też wykłady z pogranicza fizyki i innych dziedzin. Andrzej Kajetan Wróblewski zaprezentował siedmiu wybitnych polskich fizyków, których nazwał „siedmioma perełkami”; byli oni pomijani w dotychczasowych opracowaniach. Ks. Michał Heller omówił zmieniające się poglądy filozoficzne Einsteina, Maciej Lewenstein z Instytutu Nauki i Techniki w Barcelonie filozofię losowości w mechanice kwantowej, Ewa Gudowska-Nowak z Uniwersytetu Jagiellońskiego mówiła o spuściźnie Mariana Smoluchowskiego, Maciej Wojtkowski z Instytutu Chemii Fizycznej PAN w Warszawie o obrazowaniu komórek w organizmach za pomocą koherencji optycznej, Robert Alicki z Uniwersytetu Gdańskiego o ogniwach fotowoltaicznych, Marek Cieplak z Instytutu Fizyki PAN w Warszawie o biofizyce, Zbigniew Nawrat z Fundacji Rozwoju Kardiochirurgii w Zabrzu o głównej roli fizyków przy budowie najnowszych urządzeń medycznych, Szymon Malinowski z Uniwersytetu Warszawskiego o fizyce globalnego ocieplenia oraz Zdzisław Burda z Akademii Górniczo-Hutniczej o rozkładzie bogactwa w społeczeństwie modelowanym metodami fizyki statystycznej.

Znacznie więcej wystąpień było na równoległych sesjach specjalistycznych, tutaj tylko wymienię dziedziny: cząstki elementarne, fizyka jądrowa, grawitacja i kosmologia, informacja kwantowa, fizyka statystyczna, materia skondensowana, układy złożone, technologie kwantowe, optyka i fotonika, fizyka biologiczna i medyczna, dydaktyka i popularyzacja. Była również sesja ogólna, obejmująca wykłady zaproszone z wszystkich obszarów fizyki, podobnie jak wykłady plenarne adresowane do szerokiego grona słuchaczy, także niespecjalistów. Odbyła się też sesja plakatowa, na której zgłaszający się fizycy mieli sposobność przedstawienia swoich przemyśleń.

W ramach Zjazdu Fizyków odbyła się otwarta sesja popularnonaukowa, która zgromadziła tłumy uczniów szkół ponadpodstawowych. W ramach tej sesji swoje wykłady wygłosili wybitni popularyzatorzy: Anton Zeilinger, „Od zagadek kwantowych do kwantowej technologii informatycznej”, oraz Łukasz Turski, „Nauka w karlejącym świecie XXI wieku”, a Anna Hajdusianek przeprowadziła pokaz doświadczeń pt. „Magia światła”. Osobna sesja pokazów zjawisk fizycznych Anny Hajdusianek, „Fizyka dla magika”, była adresowana do dzieci ze szkół podstawowych.

44 Zjazd Fizyków Polskich odbywał się w niedawno zbudowanym Centrum Konferencyjnym Politechniki Wrocławskiej. Wielu mówców zaczynało swoje wystąpienie od wyznania, że uczestniczyli w wielu zjazdach, ale ten był najlepiej zorganizowany i najbardziej udany. Dlatego warto wspomnieć, że Komitetowi Programowemu zjazdu przewodniczył prof. Arkadiusz Wójs, a Komitetowi Organizacyjnemu — prof. Włodzimierz Salejda, obaj z Wydziału Podstawowych Problemów Techniki Politechniki Wrocławskiej. Zjazd ukazał szeroki przegląd najnowszych osiągnięć fizyki. Widać było wyraźnie, że do wielu z nich znaczący wkład wnieśli również polscy, w tym wrocławscy uczeni.

Bernard Jancewicz