Mądrość filmu

Film może być przekazicielem swoistej mądrości życiowej, wiedzy oraz doświadczenia pozwalających na lepsze rozpoznawanie prawdy, dobra i piękna w konfrontacji z fałszem, złem i brzydotą – pisze prof. Grzegorz ŁĘCICKI

.Niniejszy artykuł, poświęcony ukazaniu różnych aspektów mądrości w dziełach sztuki kinematograficznej jako atrakcyjnego i lubianego przekazu medialnego, dotyczy wybranych produkcji fabularnych charakteryzujących się rzeczowością, pomysłowością, przenikliwością, a także błyskotliwością i dojrzałością w prezentowaniu wizji świata, obrazu człowieka, relacji wobec Boga w perspektywie prawdy, dobra i piękna.

Mądrość sprawiedliwych

.Do najwybitniejszych produkcji z gatunku dramatów sądowych należy film Dwunastu gniewnych ludzi. Obraz niemal całkowicie pozbawiony dynamicznej akcji, rozgrywający się w jednym pomieszczeniu, ukazuje dwunastu przysięgłych, którzy muszą uzgodnić jednomyślny wyrok w sprawie o morderstwo. Początkowo ustalenie werdyktu wydaje się szybkie, proste, jednoznaczne. Jednak jeden z przysięgłych ma wątpliwości co do słuszności oskarżenia i przedstawionego przebiegu morderstwa. Szuka argumentów, prowadzi jakby własne śledztwo, wgłębia się w szczegóły opisu tragicznego wydarzenia i powoli przekonuje do swych racji pozostałych przysięgłych, którzy ostatecznie uniewinniają niesłusznie oskarżonego.

Arcydzieło Lumeta akcentowało konieczność głębokiego i wszechstronnego namysłu przed wydaniem sądowego wyroku oraz przestrzegało przed pochopnym osądem. Choć fabuła filmu dotyczyła amerykańskiego systemu wymiaru sprawiedliwości, to jednak w sensie najbardziej ogólnym przekazywała mądrość o nieuleganiu pozorom, sugestiom i rozmaitym manipulacjom; postulowała zaś nie tylko sprawiedliwość, ale i roztropność oraz męstwo. Główny bohater analizowanego obrazu, przysięgły nr 8 (Henry Fonda) dobrał odpowiednie środki, aby udowodnić niemożność popełnienia zbrodni przez oskarżonego, a także musiał wykazać się męstwem w przeciwstawieniu się całej grupie.

Film Erin Brockovich przedstawiał autentyczną bohaterkę, kobietę o niskim statusie społecznym, która – jako pomoc biurowa w kancelarii prawnej – podjęła skuteczną walkę z gigantem przemysłowym. Dynamiczna Erin Brockovich (Julia Roberts) zajęła się sprawą zatruwania środowiska naturalnego przez koncern energetyczny, co skutkowało chorobami mieszkańców. Energiczna, śmiała, operatywna kobieta doprowadziła do tego, że sąd przyznał ofiarom 333 miliony dolarów, co stanowiło największe odszkodowanie w historii USA. Prowadzona przez Erin Brockvich walka o sprawiedliwość wymagała odwagi, uporu, determinacji i wiary – mimo złych doświadczeń – w praworządność.

Mądrość charyzmatycznych nauczycieli i pedagogów

.Istotnym przejawem mądrości jest dzielenie się nią z innymi. W sposób szczególny mądrość łączy się z wiedzą w profesji pedagogicznej. Ideałem jest nauczyciel, który potrafi być równocześnie wychowawcą uczniów i podopiecznych. W tradycji akademickiej istnieje szczególna relacja mistrz-uczeń, która wykracza poza schemat zdobywania wiedzy, albowiem dotyczy także kształtowania charakteru i osobowości.

Kino niejednokrotnie pokazywało zarówno fikcyjnych, jak i prawdziwych nauczycieli oraz wychowawców, których mądrość stanowiła fundament odnoszonych sukcesów pedagogicznych. Jednym z klasycznych i najpiękniejszych obrazów tego rodzaju dramatu obyczajowego jest film Nauczyciel z przedmieścia. Fikcyjny bohater, bezskutecznie poszukujący pracy młody, czarnoskóry inżynier, Mark Thackeray (Sidney Poitier) zostaje zatrudniony w szkole średniej w uboższej dzielnicy Londynu. Z oddaniem przygotowuje dość niesforną klasę maturzystów do dorosłego życia. Mimo początkowych trudności nie zraża się, jest konsekwentny, pomysłowy, niekonwencjonalny. Klasa przekonuje się, że jej nowemu nauczycielowi naprawdę zależy na dobru młodzieży. Doświadczywszy jej wdzięczności pedagog rezygnuje z wcześniej wymarzonej pracy.

Kontynuację losów Marka Thackeraya, który po 28. latach pracy w Londynie przeszedł na emeryturę, przybył do Chicago i tam podjął pracę w liceum, stanowił obraz Nauczyciel z przedmieścia 2. Przekonująca wizja agresywnej młodzieży, gangów, narkomanii, strachu przed przyszłością, samotnością, bezrobociem była kontrastem uwypuklającym postawę nauczyciela cierpliwie podejmującego dialog z trudną młodzieżą, zatroskanego o jej los, stosującego nowatorskie metody pedagogiczne, uczącego samodzielnego myślenia oraz kultury osobistej, dostrzegającego talenty, rozbudzającego ambicje i poczucie wartości, pomagającego maturzystom w znalezieniu odpowiedniej pracy i ukierunkowującego ich dalsze kształcenie.

Wśród fikcyjnych ekranowych charyzmatycznych nauczycieli należy jeszcze przypomnieć postać ekscentrycznego profesora, Johna Keatinga (Robin Williams), jako nauczyciela literatury angielskiej w konserwatywnym liceum, co prezentował film Stowarzyszenie Umarłych Poetów. Dzięki nieszablonowemu sposobowi przekazywania wiedzy o poezji zyskał nie tylko sympatię i uznanie uczniów, ale również wzbudził ich ciekawość oraz zainspirował do samodzielnego myślenia i odkrywania radości życia. Znakomity pedagog, świetnie rozumiejący naturę młodości, potwierdził prawo uczniów do buntu, marzeń i wolności.

Postać szlachetnego pedagoga pracującego w swoistym domu poprawczym, kierowanym przez sadystycznego dyrektora, ukazywał film Pan od muzyki. W świecie zła, przemocy, żelaznej dyscypliny charyzmatyczny nauczyciel śpiewu, Clément Matieu (Gérard Jugnot) uczynił z muzyki skuteczny środek wychowawczy i psychoterapeutyczny, odkrywający nie tylko piękno sztuki, ale i szlachetność ludzkiej natury.

Z historii polskiej kinematografii wato przypomnieć piękny film telewizyjny Profesor na drodze o pedagogu uczącym w łódzkim wieczorowym technikum dla pracujących. Dorośli reprezentujący różne zawody – m.in. milicjant, kierowca PKS-u, mechanik samochodowy – borykający się z różnymi problemami znajdują wsparcie wychowawcy, polonisty (Józef Nalberczak), rozumiejącego ich dylematy oraz skomplikowaną sytuację życiową, potrafiącego doradzić, umiejącego wysłuchać, inspirującego do klasowej solidarności i wzajemnej pomocy, uczącego delikatności i wdzięczności, kulturalnego zachowania, odnajdowania najpiękniejszych cech. Profesor skutecznie przekonywał dorosłych, ukształtowanych przez niełatwą egzystencję, że wstydem nie jest niewiedza, ale bezczynność w jej usuwaniu. Dramat obyczajowy o trudnościach wynikających z łączenia nauki z pracą zawodową i życiem rodzinnym ubarwiony został elementami żartobliwymi, nadającymi filmowi pogodny charakter.

Mądrość młodego pedagoga, Krzysztofa Kulaka (Witold Dębicki) uczącego w prowincjonalnym liceum i potrafiącego nawiązać pozytywne relacje z młodzieżą ilustrował obraz Broda. – jeden z odcinków serialu Najważniejszy dzień życia. Niekonwencjonalne, ale skuteczne metody nauczania i wychowania spotkały się ze sprzeciwem konserwatywnej dyrekcji i władz lokalnych. Inspirowanie samodzielnego myślenia, otwartości i odwagi w wyrażaniu własnych poglądów, stosowanie metody dyskusyjnej uważano bowiem za naruszenie dotychczasowej dyscypliny i zagrożenie dla ustalonego porządku.

Bardziej wartościowe od kreowanych przez kino fikcyjnych bohaterów bywają obrazy biograficzne poświęcone autentycznym postaciom wspaniałych wychowawców, których dzieło znalazło kontynuatorów i naśladowców. Przykładem takiej produkcji jest film Andrzeja Wajdy Korczak. Portret genialnego pedagoga podkreślał jego oryginalną metodę wychowawczą, a przede wszystkim postulat rozumienia dziecka, działania na rzecz jego dobra nawet w ekstremalnej sytuacji wojny i Holokaustu. Istotną zaletą filmu była znakomita rola Wojciecha Pszoniaka kreującego postać Starego Doktora z ogromną wrażliwością; nie bez znaczenia było także uderzające fizyczne podobieństwo artysty do granego bohatera.

Mądrość mężnych wobec śmierci

.Choroba, cierpienie, śmierć jako największy dramat doczesnej ludzkiej egzystencji, jak i inne jej wymiary, bywały również odzwierciedlane w filmie. Na watykańskiej liście polecanych dzieł kinematograficznych, w kategorii filmów o szczególnych walorach moralnych, znalazły się dwa wybitne obrazy Ingmara Bergmana: Tam, gdzie rosną poziomki oraz Siódma pieczęć. Pierwszy dotyczył bilansu życia zasłużonego intelektualisty, profesora Isaka Borga (Victor Sjöström) odnajdującego sens przemijania. Drugi stanowił symboliczny pojedynek rycerza Antoniusa Blocka (Max von Sydow), który po powrocie z wyprawy krzyżowej toczył pojedynek ze Śmiercią (Bengt Ekerot). Autobiograficzna refleksja profesora Borga oraz zmaganie rycerza Blocka ze Śmiercią stanowią przejmującą ilustrację dylematu człowieka szukającego odpowiedzi na fundamentalne pytanie dotyczące istnienia Boga, sensu ludzkiego życia, logiki przemijania. Nasycone symbolami obrazy Bergmana, wymagające skupienia, uwagi, dużego wysiłku w pojmowaniu ukazywanych treści, zmuszają do głębokiej refleksji na temat nieuchronności śmierci.

Swoistym podgatunkiem współczesnych dramatów obyczajowych są produkcje, których bohaterami są młodzi ludzie zmagający się ze śmiertelną chorobą u progu dorosłości. Tragiczny los staje się okazją do zaprezentowania nie tylko błyskawicznie dojrzewających osobowości młodocianych pacjentów, ale również reakcji i zachowań ich najbliższych: rodziny, przyjaciół, znajomych. Przykładami obrazów podejmujących taką trudną tematykę są następujące filmy: Biała jak mleko, czerwona jak krew, Kiedy się pojawiłaś, W blasku nocy. Dramaturgię rozpaczliwej sytuacji potęguje konfrontacja witalności młodych, atrakcyjnych dziewcząt z nieuchronnością ich umierania.

Perspektywa nieuchronnej śmierci z powodu zabójczego raka, który zaatakował dwóch starszych mężczyzn: skromnego mechanika samochodowego o rozległej wiedzy, Cartera Chambersa (Morgan Freeman), oraz bufonowatego miliardera, Edwarda Cole’a (Jack Nicholson), przemieniła ich znajomość w przyjaźń umożliwiającą zarówno spełnienie rozmaitych marzeń, jak i oswojenie wizji odchodzenia. Obraz Choć goni nas czas stanowi w pewnym sensie ilustrację jednego z wymiarów chrześcijańskiej ars moriendi. Zawzięty bogacz pod wpływem łagodnej i mądrej perswazji, a przede wszystkim przykładu postępowania towarzysza ostatnich dni przełamuje się i pojednuje z dorosłą córką i akceptuje jej dziecko; pogodzony z najbliższymi umiera szczęśliwy.

Tragedia Magdy (Penélope Cruz), bezrobotnej nauczycielki, matki 10-letniego synka, Daniego (Teo Planell) porzuconej mężatki, u której zdiagnozowano śmiertelnego raka piersi, stanowiła fabułę filmu Mama. Straszliwa świadomość nieodwołalnej perspektywy przyszłości przerażającej wizją braku opieki nad dorastającym dzieckiem wywołała paradoksalnie reakcję afirmującą radość życia, co stanowiło swoiste przygotowanie synka do życia bez troskliwej, matczynej czułości.

Arcydziełem znakomicie przedstawiającym psychologiczny oraz duchowy wymiar dramatu umierającego chłopca jest obraz Oskar i pani Róża, będący ekranizacją bestsellerowej powieści Érica-Emmanuela Schmitta. Dokonana przez autora adaptacja filmowa realistycznie ukazywała tragedię 10-letniego Oskara (Amir Ben Abdelmoumen), którego pogrążeni w rozpaczy rodzice nie potrafili przygotować na śmierć. Na prośbę mądrego lekarza, doktora Düsseldorfa (Max von Sydow) uczyniła to przypadkowa wolontariuszka, empatyczna dostawczyni pizzy, Róża (Michèle Laroque). Dzięki jej inwencji i pomysłowości mały Oskar przeżył jakby wszystkie etapy ludzkiego życia, pogodził się z rodzicami, nawiązał żywą relację z Bogiem. Śmierć Oskara przemieniła Różę; wcześniej bowiem kpiła z dzieł miłosierdzia, a teraz stała się ich gorliwą wykonawczynią.

Analizowane obrazy o chorobach, cierpieniu, umieraniu przypominały prawdę o tym, że śmierć stanowi najbardziej radykalną i skuteczną naukę dla żywych, kierując ich ku dobru.

Pozytywna rola filmu

.Film, jak każdy komunikat medialny, przekazuje określone treści. Ze względu na swój artystyczny charakter oraz atrakcyjną, audiowizualną formę stanowi specyficzny rodzaj propagandy i perswazji, mogący zarówno przestrzegać przed jakimiś zachowaniami, jak i nakłaniać do określonych postaw, działań, reakcji. Może więc być także przekazicielem swoistej mądrości życiowej, wiedzy oraz doświadczenia pozwalających na lepsze rozpoznawanie prawdy, dobra i piękna w konfrontacji z fałszem, złem i brzydotą.

Niektóre dzieła kinematograficzne wolno uznać za ilustrację idei, wartości i światopoglądów składających się na dynamiczny, a zarazem refleksyjny przekaz zarówno sztuki życia, jak i sztuki umierania. Podkreślanie znaczenia szlachetnych postaw moralnych, altruizmu, poświęcenia, ofiary, miłosierdzia, jak również akcentowanie roli wiary religijnej w kształtowaniu prawego, wrażliwego sumienia oraz silnej woli, uzdalniającej do podjęcia pozytywnego działania nacechowanego rozsądną miłością i roztropnym miłosierdziem, stanowi istotny komunikat o charakterze medytacyjnym oraz perswazyjnym.

.Filmowe przedstawienia wspaniałych, mądrych ludzi są szansą konfrontowania oraz przemyślenia własnych postaw i reakcji wobec bliźnich, świata i Boga. Ekranowe prezentacje rozstrzygnięć fundamentalnych dylematów egzystencjalnych, odnalezienia sensu życia w poświęceniu się dla innych, pracy na rzecz dobra wspólnego, pogodzenia się z cierpieniem, przemijaniem i śmiercią mogą motywować i wzmacniać realne przekonania oraz zachowania pozytywne, twórcze, skutkujące świadomością spełnienia i szczęścia.

Grzegorz Łęcicki

Fragment książki Mądrość w filmie, red. Magdalena Butkiewicz (praca zbiorowa), wyd. Wydawnictwo Naukowe UKSW, 2023 [LINK]