Chopin w Japonii
Pandemia COVID-19 sprawiła, że Japonia wprowadziła bardzo surowe regulacje dotyczące wjazdu, stając się niemal „Sakoku” (krajem zamkniętym). Pierwszym kierunkiem dla wielu z nas jest oczywiście Polska, kraj Fryderyka Chopina – pisze Akemi ALINK
.W 1549 r. św. Franciszek Ksawery, katolicki misjonarz z Navarry i współzałożyciel Towarzystwa Jezusowego, wylądował w Bonotsu (porcie położonym w obecnej prefekturze Kagoshima), a następnie udał się do Bungo (obecnie w prefekturze Oita), niosąc Japończykom nie tylko wiarę, ale również zachodnią, chrześcijańską muzykę. W późniejszym okresie dzięki korzyściom płynącym z handlu z Portugalią pojawili się chrześcijańscy feudałowie, szczególnie w zachodniej Japonii. Po powstaniu na półwyspie Shimabara w latach 1637–1638 (powstanie japońskich katolików) Japonia przyjęła politykę odosobnienia i utrzymywała kraj zamknięty (Sakoku) do czasu ekspedycji Perry’ego w 1853 r. Pierwszy traktat zawarty pomiędzy Japonią a USA podpisano 31 marca 1854 r., co poskutkowało otwarciem japońskich portów.
W 1636 r. utworzono sztuczną wyspę Dejima/Deshima w prefekturze Nagasaki, która posłużyła do internowania Portugalczyków. W okresie Sakoku handel z Europą odbywał się wyłącznie przez Holandię, przy czym Holendrzy również mieszkali na wyspie Dejima. W 1823 r. na wyspę Dejima został wysłany Niemiec Philipp Franz Balthasar von Siebold, który zgodnie z instrukcją rządu holenderskiego miał pełnić rolę holenderskiego lekarza. Upowszechniał również naukę zachodnią, a także przywiózł z sobą wykonany w Wielkiej Brytanii fortepian stołowy marki William Rolfe & Sons. Był to pierwszy fortepian w Japonii.
Pierwsze japońskie pianino wykonała w 1900 r. firma Torakusu Yamaha of Nippon Gakki Co., Ltd. (obecnie Yamaha Corporation) dzięki pracy młodych ludzi, wśród których znalazł się Koichi Kawai (późniejszy założyciel Kawai Musical Instruments Manufacturing Co., Ltd.).
Uważa się, iż Japończycy po raz pierwszy zetknęli się z utworami Fryderyka Chopina pod koniec XIX w. Od tego czasu Chopin, „poeta fortepianu”, stał się ulubieńcem Japończyków.
Konkurs Chopinowski odbywa się w Warszawie od 1927 r. Obecnie organizuje się ponad 900 międzynarodowych konkursów fortepianowych, ale Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Fryderyka Chopina stanowi jeden z najważniejszych konkursów muzycznych na świecie.
Konkurs Chopinowski to prawdziwa celebracja Chopina nie tylko w Warszawie – jest to ogromne wydarzenie w całej Polsce. Większość zapytanych na ulicy osób wie, że odbywa się Konkurs Chopinowski, jak gdyby było to jakieś wydarzenie sportowe, jak mecz piłki nożnej, baseballa czy olimpiada. To absolutnie wyjątkowe w odniesieniu do konkursu dotyczącego muzyki klasycznej.
XVIII Konkurs Chopinowski, który odbył się w 2021 r. po roku opóźnienia ze względu na pandemię, przyciągnął rekordową liczbę ponad 500 zgłoszeń. Ponad 90 z nich pochodziło od Japończyków, którzy zajmowali drugie miejsce po Chińczykach (ponad 100 zgłoszeń). Co ciekawe, wszystkich 87 pianistów zakwalifikowało się do konkursu głównego (zazwyczaj odnotowuje się wycofania zgłoszeń lub zgłoszone osoby nie dojeżdżają na miejsce). Ostatecznie wśród uczestników znalazło się 14 Japończyków. Dwoje z nich dotarło do finału. Aimi Kobayashi, finalistka z 2015 r., tym razem zdobyła czwartą nagrodę, a Kyohei Sorita został laureatem drugiej nagrody, co stanowiło najwyższe wyróżnienie dla Japończyków od czasów Mitsuko Uchidy w 1970 r.
Wielu pianistów z całego świata marzy o uczestnictwie w Konkursie Chopinowskim. Dla japońskich pianistów to właśnie Konkurs Chopinowski jest najpopularniejszym międzynarodowym konkursem pianistycznym poza Japonią. W ciągu wielu lat 38 z ponad 300 japońskich pianistów (z wyłączeniem audycji video) uczestniczyło w tym konkursie dwu- lub nawet trzykrotnie. Jest to dość wyjątkowa sytuacja, gdyż konkurs ten odbywa się co pięć lat, a obowiązuje w nim również limit wiekowy.
Uczestniczyłam w ponad 100 międzynarodowych konkursach pianistycznych, w tym w trzech najważniejszych konkursach na świecie: Międzynarodowym Konkursie Muzycznym Królowej Elżbiety Belgijskiej oraz Międzynarodowym Konkursie im. Piotra Czajkowskiego w Moskwie, ale to właśnie Konkurs Chopinowski wyróżnia się dużym odsetkiem Japończyków na widowni.
W 2021 r. konkurs zgromadził ogromną publiczność pomimo restrykcji związanych z pandemią COVID-19. Nie zważając na obowiązkową kwarantannę po powrocie, wiele osób zdecydowało się przyjechać z Japonii, by podziwiać występy konkursowe.
Popularność Konkursu Chopinowskiego nie wynika jedynie z popularności muzyki Chopina, ale również z wpływu poprzednich edycji konkursu oraz osiągnięć zwycięzców. Zdobywcami głównych nagród byli tu tak wybitni pianiści jak Władimir Aszkenazi, Maurizio Pollini oraz Martha Argerich. W historii Konkursu Chopinowskiego znajdziemy też wiele nazwisk japońskich.
Choć obecnie w Konkursie Chopinowskim bierze udział wielu pianistów z Azji, pierwsi uczestnicy z tego kontynentu pojawili się w trzeciej edycji w 1937 r. Były to dwie japońskie uczestniczki: Chieko Hara oraz Miwa Kai. Publiczność była tak wzburzona tym, że Hara zdobyła zaledwie wyróżnienie, iż do filharmonii wysłano służby porządkowe. Wkrótce potem z rąk biznesmena Stanisława Meyera odebrała nagrodę publiczności.
Kiyoko Tanaka zdobyła dziesiąte miejsce w 1955 r., stając się pierwszą japońską laureatką konkursu. W 1965 r. Hiroko Nakamura otrzymała czwartą nagrodę. Dzięki konkursowi stała się bardzo znaną pianistką koncertową, a także zasiadała w jury wielu najważniejszych konkursów na świecie, w tym Konkursu Chopinowskiego w Warszawie, Międzynarodowego Konkursu Muzycznego im. Piotra Czajkowskiego w Moskwie, Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. Van Cliburna w USA oraz Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego w Leeds w Wielkiej Brytanii. Przez wiele lat przewodniczyła pracom jury podczas Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego Hamamatsu w Japonii. Była również bardzo utalentowaną autorką literatury faktu, a od lat 80. XX w. występowała w programach telewizyjnych. Jako jedna z niewielu japońskich pianistek grających muzykę klasyczną zdobyła popularność i uznanie szerokiej publiczności w Japonii. Jej wykonanie Fantazji-Impromptu Chopina (op. 66) wykorzystano w telewizyjnej reklamie kawy.
W 1970 r. wspomniana już Mitsuko Uchida zdobyła drugą nagrodę. Jest ona obecnie jedną z najbardziej znanych pianistek na świecie. W tym samym roku Ikuko Endo doszła do finału i została zaproszona jako członkini jury w roku 2000. Także w 1970 roku Susumu Nagai – wiceprzewodniczący Towarzystwa im. Fryderyka Chopina w Japonii oraz uczeń Lwa Siroty – został pierwszym japońskim członkiem jury Konkursu Chopinowskiego (Sirota studiował u Ferruccio Busoniego w Wiedniu i osiadł w Japonii w 1929 r., ucząc tam i dając recitale przez 16 lat; w jego repertuarze znajdowały się wszystkie utwory Chopina).
Do X edycji konkursu w 1980 r. zgłosiło się około 20 Japończyków, a Akiko Ebi zdobyła piąte miejsce (była też jurorką w 2015 i 2021 r.).
W 1985 r. Michie Koyama zdobyła czwartą nagrodę. Brała udział w pracach jury w 2010 r. W 1985 r. 19-letni Rosjanin Stanisław Bunin, syn Stanisława Neuhausa i wnuk znanego profesora Heinricha Neuhausa z Moskwy, otrzymał pierwszą nagrodę. Japońska telewizja NHK nakręciła wtedy specjalny reportaż na temat konkursu. Powstał wielki fenomen społeczny zwany „syndromem Bunina”. Pianista zdobył wielu fanów, szczególnie w młodym pokoleniu Japończyków.
W latach 80. XX w. standard życia w Japonii znacząco się poprawił. Doprowadziło to do wzrostu liczby pianin w domach, a wiele dzieci zaczęło uczyć się grać. Na fali tej popularności w 1983 r. zaczęto wydawać miesięcznik pianistyczny pod tytułem „Chopin”. Założycielka magazynu, Yoshihiro Naito, wybrała ten tytuł, gdyż Chopin był najpopularniejszym kompozytorem w Japonii.
W 1985 r. ogromną popularnością cieszył się w Japonii serial telewizyjny, w którym marzeniem głównej postaci była przyszłość pianisty koncertowego. Akcja rozgrywała się w szkole muzycznej, a Etiuda rewolucyjna Chopina (op. 10 nr 12) stanowiła jeden z obowiązkowych utworów konkursu.
Muzyka Chopina jest często wykorzystywana w świecie sportu – bardzo popularnym sportem w Japonii, przyciągającym ogromną publiczność, jest łyżwiarstwo figurowe. Wielu łyżwiarzy wykorzystuje jako podkład muzykę klasyczną. Jedna z najbardziej lubianych łyżwiarek, Mao Asada, często wykorzystywała muzykę fortepianową, w tym również utwory Chopina. Być może przyczyniła się do tego jej trenerka, Tatjana Tarasowa, wdowa po słynnym pianiście i profesorze Władimirze Krajniewie.
Od początku XXI w. obserwujemy zaskakująco duży wzrost liczby japońskich zgłoszeń do Konkursu Chopinowskiego.
Od ok. 2000 r. w Japonii popularnością cieszą się książki i komiksy związane z muzyką klasyczną. Do 2010 r. wydawano bardzo znaną serię mang Nodame Cantabile, publikowaną w miesięcznych odcinkach (2001–2010), na której podstawie nakręcono film telewizyjny. Jeden z najpopularniejszych obecnie chińskich pianistów, Lang Lang, grał w tym filmie na fortepianie jako Nodame (główna postać). Powiązane z tą produkcją koncerty odbyły się ponad 100-krotnie w wielu miastach Japonii, a wśród wykonywanych utworów znajdował się między innymi Koncert fortepianowy e-moll Chopina oraz inne dzieła kompozytora.
W Japonii furorę robią powieści nawiązujące do konkursów fortepianowych. Powieść Honey Bees and Distant Thunder autorstwa Riku Onda została oparta na kanwie przebiegu Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego w Hamamatsu. Zdobyła Nagrodę Naoki, a w 2019 r. nakręcono na jej podstawie film. Ponieważ film dotyczy konkursu, zawiera bardzo dużo klasycznej muzyki fortepianowej, w tym utwory Chopina. Koniecznie należy wspomnieć o serii mang Forest of piano – The Perfect World of Kai, publikowanej od 1998 r. Uderzające jest, że Kai, główna postać tej opowieści, bawiący się fortepianem jako zabawką pozostawioną w lesie, zdecydował się uczestniczyć w konkursie muzyki Chopina. Na podstawie tej opowieści w 2007 r. nakręcono film, do którego część utworów wykonał wielki pianista Władimir Aszkenazi. Później, w latach 2018–2019, pojawił się telewizyjny serial animowany.
Warto wiedzieć, że Kyohei Sorita oraz Szymon Nehring (finalista Konkursu Chopinowskiego w 2015 r. i półfinalista w 2021 r.) również wykonywali utwory na potrzeby serialu telewizyjnego.
Kobayashi to przyjaciółka Kyohei Sority z dzieciństwa. Niektóre osoby z publiczności mogły więc odbierać Konkurs Chopinowski inaczej, gdyż sytuacja była bardzo podobna do znanej im opowieści. Mimo to nigdy nie ujawniono, kto wykonywał utwory grane przez główną postać, Kaia.
Polskie radio i telewizja transmitują codzienne przesłuchania Konkursu Chopinowskiego. Media w Japonii nadają transmisję z Konkursu Chopinowskiego w dużo większym stopniu niż inne kraje poza Polską. W roku 2021 konkurs przyciągnął ogromną uwagę jeszcze przed rozpoczęciem, gdyż niektórzy z japońskich uczestników byli już dobrze znanymi w kraju pianistami koncertowymi, prowadzącymi swoje kanały w serwisie YouTube. Półfinalista Hayato Sumino jest bardzo popularnym youtuberem występującym pod pseudonimem „Cateen” i posiadającym prawie 880 tysięcy subskrybentów oraz miliony odsłon nagranych filmów. Gra nie tylko muzykę klasyczną. Czasem korzysta z pianinka zabawki lub harmonijki klawiszowej jednocześnie z fortepianem. Jego udział w Konkursie Chopinowskim pobudził zainteresowanie muzyką Chopina wśród jego fanów.
Aleksander Laskowski, rzecznik Konkursu Chopinowskiego, powiedział, że streaming na żywo z rundy wstępnej przyciągnął więcej widzów niż główny konkurs w 2015 r. Z informacji podanych na oficjalnej stronie konkursu wynika również, że ponad 30 proc. wszystkich widzów pochodziło z Japonii.
Wydawcy japońskich magazynów muzycznych zamieszczających informacje na temat XVIII Konkursu Chopinowskiego są wniebowzięci, gdyż nakłady się wyprzedały i konieczne były dodruki. Bez wątpienia Konkurs Chopinowski w 2021 r. przyczynił się do zwiększenia liczby miłośników Chopina i melomanów nie tylko w Japonii, ale i na całym świecie.
Akiko Ebi wyjaśnia, że utwory Chopina przypominają japońskie wabi-sabi (japońska estetyka, dostrzeganie piękna w niedoskonałości i prostocie). To prawda, że muzyka Chopina ma coś wspólnego z japońską kulturą i estetyką, łatwo rezonuje z duchem Japończyków. Jednak aby coś polubić, ludzie muszą najpierw o tym wiedzieć, a następnie można wzmacniać to zainteresowanie.
.Wydaje się, że XVIII Konkurs Chopinowski i muzyka Chopina jeszcze długo pozostaną gorącym tematem w Japonii. Byłoby wspaniale, gdyby Konkurs Chopinowski z 2021 r. mógł posłużyć do rozpowszechnienia tej „gorączki Chopinowskiej” na cały świat, by popularyzować nie tylko Chopina, ale w ogóle muzykę klasyczną wśród kolejnych pokoleń.
Akemi Alink
Tekst został opublikowany w nr 43 „Wszystko co Najważniejsze” [LINK]