
Wrocław Grotowskiego
2 stycznia 2025 r. minęło 60 lat od przenosin Teatru Laboratorium 13 Rzędów z Opola do Wrocławia. Choć Jerzy Grotowski wyreżyserował we Wrocławiu tylko dwie sztuki, spektakle te przyniosły mu międzynarodową sławę i weszły do kanonu teatralnego XX wieku – pisze Jolanta PAWNIK
.Teatr Grotowskiego przeniósł się do Wrocławia z Opola, gdzie reżyser przez sześć lat był kierownikiem artystycznym sceny kameralnej. Inspiracją do nazwania placówki Teatr 13 Rzędów była siedziba na opolskim Rynku z 13 rzędami krzeseł na widowni. Opolski przystanek Teatr Laboratorium 13 Rzędów zainaugurował „Orfeuszem”, którego premiera odbyła się 8 października 1959 roku.
Teatr borykał się z wieloma trudnościami. Początkowo traktowany przez władze Opola życzliwie, z czasem stał się niewygodny i był krytykowany, zarzucano mu egalitaryzm i podejmowano kolejne próby likwidacji. W 1964 roku dotacja na jego działalność była już tak niska, że dalsze funkcjonowanie stało się niemożliwe. Do Wrocławia zaprosił artystów prof. Bolesław Iwaszkiewicz, przewodniczący Prezydium Rady Narodowej, oferując o wiele lepsze warunki lokalowe zarówno dla samego teatru, jak i bytowe dla aktorów. W Opolu mieszkali oni w klitkach przy teatrze. We Wrocławiu otrzymali albo mieszkania, albo pokoje w domu aktora.
Podobnie jak w Opolu, także we Wrocławiu teatr nie był placówką samodzielną, administracyjnie podlegał Towarzystwu Miłośników Wrocławia. Miał jednak status nie teatru, ale placówki kształcącej umiejętności aktorskie, które demonstrowano podczas spektakli. Była to bardzo „pojemna” formuła, dająca twórcom wiele swobody twórczej.
Biuro teatru mieściło się w pomieszczeniu na trzecim piętrze kamienicy na Starym Rynku, do której wchodziło się z Przejścia Żelaźniczego. Sala teatralna znajdowała się w Ośrodku Kultury i Sztuki (Rynek-Ratusz 27).
Dzięki operatywności pierwszego dyrektora administracyjnego Jędrzeja Sella przestrzeń teatru szybko powiększyła się o pomieszczenia po Wrocławskim Towarzystwie Fotograficznym na parterze. Ulokowano tam m.in. sekretariat i gabinet Jerzego Grotowskiego. Niedługo później zaadaptowano na salę prób pomieszczenia po wytwórni wód mineralnych, a także pomieszczenia po dawnej niklowni.
W pierwszym roku pobytu we Wrocławiu reżyser opublikował manifest „Ku teatrowi ubogiemu”, w którym nawoływał, by odrzucić wszystko, co zbędne w teatrze, a pozwolić tworzyć się relacji aktor-publiczność. Manifest ten wytyczył drogę jego artystycznym działaniom na resztę życia. Spektakle Grotowskiego były skoncentrowane na aktorach, których kunszt i talent sięgał perfekcji. Aktorzy doskonale panowali nad ciałem i głosem, każde ich słowo i gest były przemyślane w najdrobniejszych szczegółach.
Wraz z przeprowadzką do Wrocławia teatr zmienił nazwę na Teatr Laboratorium 13 Rzędów – Instytut Badań Metody Aktorskiej i pod tą nazwą działał do końca 1969 roku. Przez kolejne 14 lat, do 1984 r., czyli samorozwiązania sceny, drugi człon nazwy brzmiał: Instytut Aktora. W latach 70. Grotowski dążył do jeszcze jednej zmiany w nazwie, eliminując drugi jej człon, jednak formalnie nie przeprowadzono tej zmiany.
Jerzy Grotowski wyreżyserował we Wrocławiu tylko dwie sztuki, były to jednak arcydzieła, które weszły do kanonu teatralnego XX wieku. „Książę Niezłomny” miał swoją premierę 25 kwietnia 1965 roku. Sztukę „Apocalypsis cum figuris” z kolei pokazano 11 lutego 1969 roku. W kolejnych latach spektakl ten miał jeszcze inne wersje, przeszedł jednak do historii jako ostatnie dzieło teatralne reżysera.
Choć Grotowski zaprzestał reżyserowania przedstawień, sednem działań teatru były eksperymentalne przedsięwzięcia parateatralne, takie jak: Complex Research Program (1972–1974), Special Project (1973–1976), Spotkania robocze (1974–1975), Medytacje na głos (1974–1981), Otwarcia – miasto Wrocław (1976), Nocne Czuwania (1976–1977), Droga (1977–1979) i inne.
W czasach wrocławskich w zespole Teatru Laboratorium działali: Elizabeth Albahacki, Rena Mirecka, Ryszard Cieślak, Zbigniew Cynkutis, Antoni Jahołkowski, Zygmunt Molik i Stanisław Scierski. Na początku lat 70. dołączyli do nich: Irena Rycyk, Wiesław Hoszowski, Zbigniew Kozłowski, Aleksander Lidtke, Teresa Nawrot, Jerzy Bogajewicz i Włodzimierz Staniewski. W kreacji działań artystycznych Jerzego Grotowskiego wspierali, obok Ludwika Flaszena, który zakładał z nim teatr w Opolu, także Jacek Zmysłowski i Zbigniew (Teo) Spychalski.
Ważnym etapem działalności teatru w czasach wrocławskich był kreowany przez Grotowskiego Teatr Źródeł (1978–1982). Były to wydarzenia parateatralne przygotowywane w Brzezince i Ostrowinie pod Wrocławiem, a także podczas wypraw teatru na Haiti, do Nigerii, Meksyku i Bengalu Zachodniego w Indiach. W działaniach brali udział polscy i zagraniczni twórcy, którzy badali dawne rytuały, szukając źródeł uczuć i doświadczeń człowieka w różnych kulturach. Tradycja tych kontaktów i kreacji przetrwała we Wrocławiu wiele lat. Kiedy w 2009 roku zagraniczni współpracownicy Grotowskiego odwiedzili jego siedzibę, grupa z Haiti przygotowała pamiątkowy mural w Przejściu Żelaźniczym, zatytułowany „Poto mitan. Hommage à Jerzy Grotowski” (Źródło życia. W hołdzie Jerzemu Grotowskiemu).
Teatr Laboratorium został rozwiązany w czasach stanu wojennego. W listopadzie 1982 roku Jerzy Grotowski zdecydował się na emigrację i wyjechał do USA, a jego aktorzy przebywali na zagranicznych kontraktach. Oficjalne samorozwiązanie teatru nastąpiło z końcem 1984 roku. Członkowie teatru uznali, że przestał on istnieć jako zwarta grupa twórcza.
Jerzy Grotowski m.in. prowadził zajęcia na uniwersytetach Columbia w Nowym Jorku i Kalifornijskim w Irvine. Od 1986 roku przebywał w Toskanii, gdzie współtworzył Workcenter of Jerzy Grotowski. Do dziś prezentowane są tam m.in. efekty jego pracy nad źródłami pieśni karaibskich i afrykańskich. Reżyser dawał wykłady na wielu uczelniach na świecie, był profesorem honoris causa kilku uczelni, m.in. Uniwersytetu Wrocławskiego (1991).
.We Wrocławiu pamięć o wybitnym reżyserze szerzy Instytut im. Jerzego Grotowskiego – miejska instytucja kultury utworzona 29 grudnia 1989 roku pod nazwą Ośrodek Badań Twórczości Jerzego Grotowskiego i Poszukiwań Teatralno-Kulturowych. Mieści się ona w pomieszczeniach, gdzie przez dwie dekady działał teatr i jego twórca. Wchodzi się do niego w Przejściu Żelaźniczym na Rynku – tak jak w 1965 roku.